شده بودند . دسته اى از آنان در نيشابور و بيهق و گروهى در رى روزگار مى گذراندند. وى در تفسير خود مكرّر به اينكه زبانش فارسى بوده است تصريح كرده و گفته : فلان چيز را در زبان تازى چنان گويند و به زبان ما ، يعنى زبان فارسى اينچنين. ^۱
سپس به شاگردان ابوالفتوح و زيستگاه و مدفن او اشاره مى كند . امّا تحليلى ترين قسمت اين نوشتار ، قطعه اى است كه به تاريخ تولد ابوالفتوح مى پردازد:
سال تولّد و درگذشت وى پيدا نيست . امّا از آنجا كه بلاواسطه از شيخ ابوعلى حسن بن محمد بن حسن طوسى ، فرزند شيخ طوسى معروف (م/ 460ق) روايت كرده است و درگذشت شيخ ابوعلى به تصريح ابن حجر عسقلانى در لسان الميزان (ج2 ص205) در حدود 500 ق بوده است ، نتيجه اين خواهد بود كه تولد راوى بلاواسطه از وى ، يعنى شيخ ابوالفتوح ، مؤخّر از حدود 480ق نباشد . و بنابر آنكه زنوزى صاحب رياض العلماء نوشت كه اجازه ابوالفتوح را بخطّ وى به تاريخ 552 در پشت دستنويسى از شرح الشهاب او ديده است ، درگذشتش از سال 552 ق به بعد روى نموده ، و از آنجا كه دو نسخه كهن از اين تفسير كه در آستان قدس رضوى به شماره هاى 134 و 136 محفوظ است و به ترتيب به سالهاى 556 و 557 كتابت يافته و در آنها نشانه اى از درگذشت مؤلّف نيست ، بلكه در دستنويس نخستين با جمله بورك لصاحبه حامدا للّه تعالى و مصلّيا على نبيّه و عترته الطاهرين الابرار شاهدى بر حيات مؤلّف نيز هست ، توان گفت كه شايد در وقت كتابت اين دست نويسها مؤلّف در حال حيات بوده است يا بتازگى درگذشته و كاتب از درگذشت وى بى اطلاع بوده است. ^۲
در قسمت بعد ، آثار ابوالفتوح را معرفى و تحليل مى كند ؛ به ويژه به تفصيل ، تفسير او را گزارش كرده است . در پايان هم منابع مهم درباره او را توصيف مى كند .

است و الواحى از كاشى زرد بر آن نصب شده و نام شريف او بر آن مكتوب است. ^۱

سادات ناصرى ، سيدحسن و دانش پژوه ، منوچهر (متولد 1317)

هزار سال تفسير فارسى : سيرى در متون كهن تفسير ، چاپ اول: تهران ، البرز ، 1369.
اين كتاب به تفصيل و با قلمى علمى به ابوالفتوح و آثارش پرداخته است و نسبت به كتابهاى همدوره اش از برترى مشهودى برخوردار است . اين كتاب از آن رو كه به مشتمل بر گزارش تفسير در هزار سال است ، اصالتا به تفسير ابوالفتوح پرداخته و ضمنا شخصيت ابوالفتوح را نيز گزارش و تحليل مى كند . از اين رو زير عنوان «تفسير ابوالفتوح رازى» به ابوالفتوح و آثارش مى پردازد.
نويسنده ابتدا ، معرفى نامه عمومى ابوالفتوح را اينگونه نوشته است : شيخ جمال الدين ابوالفتوح حسين بن على بن محمد بن احمد بن حسين بن احمد خزاعى رازى ، از علماى نامدار شيعه در علوم دينى در نيمه نخستين سده ششم هجرى است . وى در فقه و تفسير و حديث و كلام و ادب دستى قوى داشت و واعظ و مذكِّر بود و آشنا و متمايل به تصوّف و عرفان مى نمود و از اطلاعات تاريخى بى نصيب نبود. ^۲
در اين قطعه ، نكات جديدى كه در كتابهاى ديگر كمتر يافت مى شود ، به چشم مى خورد ؛ مانند تمايل ابوالفتوح به تصوف و عرفان . پس از اين قطعه ، درباره نژاد و نياكان ابوالفتوح و ايرانى بودن آنها چنين مى نويسد :
نژادش ، چنانكه خود اشاره مى كند ، به نافع بن بديل ورقاء خزاعى از صحابه رسول اكرم(ص) مى كشد . بديل و هفت فرزندش همگى از ياران پيغامبر(ص) بوده اند و بعضى از ايشان از مخلصان اميرالمؤمنين حضرت على بن ابيطالب(ع) ، چنانكه عبداللّه و محمد عبدالرحمن پسران بديل در جنگ صفّين در ركاب حضرت امير(ع) با معاويه به نبرد پرداخته اند.
نياكان ابوالفتوح ساليان فراوان در ايران مى زيستند و به همين دليل ايرانى