بدانجاست كه نظر مصحّحان تفسير ابوالفتوح را ـ چنان كه ذكر شد ـ در مقابله نسخه هاى مختلف تفسير ابوالفتوح و مقايسه ضمنى آن با ترجمه تفسير طبرى به خود جلب نمود ، چندان كه گويى مى توان با توجه به ترجمه تفسير طبرى ، بخشهايى از ترجمه تفسير ابوالفتوح را تصحيح كرد ، يا كلمه مبهم و مخدوشى را به قياس نسخه ترجمه تفسير طبرى تصحيح كرد.
نكته ديگر آن كه ، ترجمه آيات روض الجنان و روح الجنان ، با توجه به شباهتى كه با ترجمه تفسير طبرى دارد ، تحت تأثير لهجه درى و زبان خراسانى است . احتمال قريب به يقين آن است كه ابوالفتوح رازى با لهجه مردم خراسان ـ و بويژه نيشابور ـ از طريق آثارى چون ترجمه تفسير طبرى و آثار مشابه آن ـ از جمله قرآنهاى مترجم فارسى كهن ـ آشنا بوده ، و از سر عمد اسلوب و زبان و طرز ترجمه اين آثار را برگزيده و اين شيوه و طرز بيان و روش را بر ديگر ترجمه ها مرجّح دانسته است ؛ و به هر حال ، ابوالفتوح رازى از عمده كسانى است كه در انتقال زبان فارسى و لهجه مردم ماوراءالنهر به شرق خراسان و از جمله نواحى رى مؤثر بوده است . اگر ترجمه آياتى از تفسير ابوالفتوح را به عنوان مثال با ترجمه قرآن رى بسنجيم ، با توجه به اينكه هر دو اثر محصول يك زمان و يك مكان هستند ـ يعنى سرزمين رى ـ درخواهيم يافت كه وجوه اختلاف نسبت به ترجمه تفسير طبرى از حدّ متعارف بيرون است.
از طرف ديگر مقايسه و سنجش اين بخش از ترجمه تفسير طبرى و ترجمه آيات قرآنى تفسير روض الجنان ، با ترجمه قرآن مترجم شماره 4 آستان قدس رضوى ، كه مترجم آن خراسانى بوده ـ با توجه به نظريات مرحوم دكتر رجايى در اين ابواب ـ نشانگر آن است كه صاحبان اين آثار سليقه واحدى را در ترجمه آيات قرآنى اعمال داشته اند. همين نكته حاكى از آن است كه براى مردم ايران و عامه فارسى زبانان ، سبك و اسلوب ترجمه تفسير طبرى ، و به قياس با آن ترجمه آيات تفسير روض الجنان و روح الجنان، ملاكى است معتبر در درك و فهم معانى قرآنى و شناخت معادلهاى فارسى در برابر واژگان تازى . ^۱

در متنِ ترجمه شده به صورت عربى است . نسبت كلمات عربى در اولى حدود 10% و در دوّمى در حدّ 15% مى باشد . صورت تنظيم يافته زير هم نمودار اين معنى است ، و مبيّن احصاى كلمات و تركيبات و عبارات از جهت اشتراك و افتراق مواردى كه در اين اثر هست:
بخشى با عنوان موارد مشترك كه دو اثر آورده و كلمات و تركيباتى مانند كافر شدند ؛ دشمنى خداى ، بزرگتر دشمنيها ؛ بخوانندتان/ مى خوانند ؛ كافر شديد/ كافر مى شوى ؛ گويند ؛ ميرانيدى ؛ ما را ؛ دوبار ؛ زنده كردى/ زنده گردانيدى ؛ را جستجو و فهرست كرده است .
فصل ديگرى به موارد اختلاف در هر دو اثر اختصاص داده است . چند جمله از اين فصل را عينا نقل مى كنم : آنكسها/ آنان كه ؛ آواز دهند ؛ ندا كنيد ؛ تنها شما را/ شما با خود ؛ سوى گرويدگان/ شما را با ايمان ؛ بار خداوند ما/ خداى ما ؛ مقرّ آمديم/ اقرار داديم ؛ بگناهان خود/ به گناه خود ؛ آن تانستْ/ آن به آن است ؛ بخداى يگانه/ خداى را يكى .
بالاخره نتيجه گيرى او اينگونه است : در ملاحظه موارد فوق اين نكته حاصل مى شود كه 32 مورد در متن واحد ، از جنبه صورى و شكل كلمات و تركيبات و تعابير محل اختلاف است.
با توجه به ملاحظات فوق ـ موارد مشترك و اختلاف ـ نتيجه آن مى شود كه حدود 60% موادّ اين دو تفسير از جهت زبان فارسى با هم تناسب و مشابهتى صورى و لفظى دارند ، و حدود 40% محلّ اختلاف است و افتراق.
اينك با التفات به اين سنجشها و مقايسه ها، دو نكته قابل تأمّل است و ملهم حدس و قياس :
نخست آنكه صاحب روض الجنان و روح الجنان با ترجمه تفسير طبرى و احتمالاً تفسير طبرى ـ جامع البيان فى تفسير القرآن ـ مأنوس بوده و اين اثر بزرگ و معتبر را در مراحل مختلف تأليف روض الجنان و روح الجنان پيش چشم داشته است و به سبك و اسلوب ترجمه تفسير طبرى در ترجمه آيات قرآنى نظر داشته است . قوت اين حدس تا