عرضه شده است ؛ ابتدا پرويز خانلرى عكس نسخه اى از آن را منتشر كرد و بعدها به كوشش سعيدى سيرجانى به روش جديد آن را تصحيح و منتشر شد.
در موزه پارس شيراز ، ترجمه اى از افراد ناشناس هست كه مشتمل بر سوره مريم تا پايان قرآن است و احتمال داده اند كه اين ترجمه متعلّق به اوايل قرن پنجم قمرى باشد.
ترجمه اى كه با عنوان پلى ميان شعر هجايى و عروضى به كوشش احمدعلى رجايى منتشر شده و در واقع ترجمه آهنگين قرآن است ، هر چند فاقد تاريخ است، ولى يك تحرير آن را متعلّق به سده سوم و چهارم قمرى دانسته اند.
اين ترجمه ها هرچند تاريخ ندارد، ولى قراين مختلف گوياى تأخّير آنها از ترجمه تفسير طبرى است . البته ترتيب تاريخى آنها مشخّص نيست . قرآن رى ، ترجمه اى است كه تاريخ آن سيزدهم صفر 556 را نشان مى دهد . نام مترجم ابوعلى بن الحسن بن محمد بن الحسن الخطيب از اهالى رى است و از معدود ترجمه هايى است كه تاريخ دارد . اين اثر با عنوان ترجمة القرآن (نسخه مورّخ 556 ق) به اهتمام محمدجعفر ياحقى منتشر شده است. ^۱
با مطالعه نگارشهاى فارسى در حوزه علوم قرآن از سده اول قمرى تا دوره ابوالفتوح در سده ششم قمرى به دست مى آيد كه كار ابوالفتوح جامع تر، بااسلوب تر و حكيمانه تر است و او توانست فارسى نگارى در عرصه تفسير را هزاران گام به پيش ببرد.
4 . ساختار و بنيان اين كتاب گزارمان نگارى ^۲ است و علاوه بر گزارش مشخّصات صورى هر اثر با نگاههاى درونى و بيرونى ابعاد مختلف آن اثر را گزارش مى دهد. بخشهاى اين گزارمانها عبارت از : نشان دادن اقوال و نظريات مختلف درباره

همانگونه كه از عبارت مقدمه تفسير طبرى پيداست، دو دليل براى مشروعيت ترجمه آمده است : يكى ضرورت انطباق و همسانى زبان دين با زبان مردم و ديگرى سابقه بيشتر فارسى نسبت به عربى و تكلّم پيامبران سلف به اين زبان.
ادلّه علماى آن زمان كه به ترجمه تفسير طبرى دست زدند ، آنقدر نيرومند بود كه فتواى آنها را با مقبوليت همراه نمود و سدّ مخالفت با ترجمه شكسته شد . البته اين تلاش عالمان و فقيهان سامانى به دليل اينكه شرايط و زمينه هايش فراهم بود، نتيجه داد و گرنه اگر عواملى كه در ادامه خواهد آمد ، تحقق نمى داشت، معلوم نبود اين فتوا به ثمر بنشيند.
از نظر زمانى نخستين ترجمه قرآن ، همان ترجمه تفسير طبرى است كه شامل آيات و تفسير آيات به فارسى است ، ولى برخى قدمت آن را به چهار سده پيش از آن برگردانده اند و ترجمه سوره فاتحه توسّط سلمان فارسى (م 35ق) را اولين ترجمه فارسى قرآن دانسته اند. داستان آن اينگونه است كه اهل فارس نامه اى به سلمان نوشتند و خواستار ترجمه سوره فاتحه به فارسى شدند و او اينگونه نوشت : «به نام يزدان بخشاينده ». سپس نامه را به حضرت محمد صلى الله عليه و آله عرضه كرد . كسانى همچون زرقانى اين واقعه را اثبات مشروعيت ترجمه به دليل تأييد سنّت دانسته اند.
تاريخ ترجمه قرآن پس از ترجمه تفسير طبرى را به دليل اينكه بسيارى از ترجمه ها تاريخ ندارند ، نمى توان به طور مشخّص تعيين كرد و دقيقا گفت فلان كتاب پس از تفسير طبرى، ترجمه شده است . آيت اللّه زاده شيرازى ترجمه اى را با عنوان بخشى از تفسيرى كهن به فارسى به چاپ سپرد كه مؤلّف آن مجهول و بدون تاريخ است و فقط از ويژگيهاى نثرى آن ، احتمال داده اند، مربوط به سده سوم و چهارم قمرى باشد .
برخى تفسير سورآبادى را بعد از تفسير طبرى و تفسير اسفراينى كهن ترين ترجمه فارسى قرآن دانسته اند. تفسير سورآبادى متعلّق به ابوبكر عتيق نيشابورى (م 494ق) است و مؤلّف خود، آن را تفسير التفاسير ناميده است . در دوره معاصر دو چاپ از آن