تبصرة العوام و معرفة مقالات الانام

كتابى به فارسى در موضوع ملل و نحل يا فرقه شناسى اسلامى است كه انواع و اقسام گرايشهاى كلامى و اعتقادات اسلامى و غير اسلامى مانند باورهاى فلاسفه، مجوس، منجّمين، صابئين، خوارج، معتزله، صوفيان و نيز عقايد اماميه و فرقه هاى شيعه را در 26 باب مرتّب كرده است.
بسيارى از مورّخان و كتابشناسان نسبت اين اثر را به ابوالفتوح رازى ردّ كرده اند. حتّى صاحب رياض اين انتساب را مردود دانسته است. اگر در گذشته ترديدهايى در اين باره وجود داشت، ولى در دوره معاصر با تحقيقات متعدّد، اثبات شده كه اين اثر از مرتضى بن داعى است ^۱ . شايد به همين دليل بوده كه نويسنده مقاله ابوالفتوح در دايرة المعارف بزرگ اسلامى اصلاً اين اثر را در زمره آثار ابوالفتوح فهرست نكرده است.
خوانسارى به نقل از رياض العلماء، تبصرة العوام را از ابوالفتوح دانسته است. در دوره اخير، دهخدا اين نقل را آورده و به اين شبهه دامن زده است. ^۲ عبارت خوانسارى اينگونه است :
ممكن است رساله يوحنا و حسنيه از ابوالفتوح باشد . ليكن نسبت تبصرة العوام به ابوالفتوح خالى از اشكال نيست. ^۳
افندى تحليلى درباره اين كتاب دارد :
قد نسب إليه بعضهم أيضا كتاب تبصرة العوام فى الملل والنحل بالفارسية والظاهر أنه سهو ، لانه من مؤلفات السيد المرتضى الثانى على ما قيل أو لغيره ، فلعل مراده غير الكتاب المعروف . فتأمل . و هذا الكتاب على ثمان و عشرين بابا، و قد ذكر فيه ذم الصوفية أيضا ، و هذا مما يؤيد عدم صحة نسبته إليه كما مر . ^۴

تفسير روض الجنان و كلمات قصار پيغمبر خاتم قطعى الانتساب است. حسنيه و يوحنا، مشكوك الانتساب است و تبصرة العوام قطعا از ابوالفتوح نيست. با اينكه بعضى پژوهشگران با تحقيقات جديد به اين نتيجه رسيده اند ، هنوز عدّه اى بدون توجه به پژوهشها، تبصرة العوام را از ابوالفتوح مى دانند. ^۱
مدخلهاى اين فصل، بدون توجه به وضع انتساب، به ترتيب الفباى عنوان، و ذيل هر كتاب اطلاعات مربوط جمع آورى و تنظيم شده است .
ذيل هر اثر گزارشى از محتواى آن و تحليلها و ديدگاههاى كارشناسان قديم و جديد پيرامون آن اثر آمده است. در واقع براى هر اثر يك گزارمان عرضه شده است. از اين رو نه به سبك چكيده نگارى و نه به سبك كتابشناسى هايى كه فقط مجموعه مشخّصات صورى آثارند، است، بلكه گزارمانى ^۲ از چاپها، ترجمه ها، شرحها و ديگر وابستگان و نيز از محتوا و ديدگاههايى درباره براى هر اثر عرضه شده است. تلاش كرده ايم ضوابط گزارمان نگارى كاملاً رعايت گردد و از قواعد اين روش تخطّى نشود. چون اين شيوه در ايران كاملاً شناخته نيست و ذهنها با كتابشناسى هاى بدون توصيف يا با توصيف آشنايى دارند، شايد عدّه اى تصوّر كنند اين شيوه تفصيلى و مطوّل است، ولى كارآمدى اين شيوه شناخته شده است و ضوابط اين شيوه دقيقا اجرا شده است.
تذكّر اين نكته هم لازم است كه هر گزارمان متناسب با متن است. اگر متن پرمحتوا و داراى ابعاد گسترده و حجيم باشد، گزارمان آن هم مفصّل است و بر عكس، اگر متن كم حجم باشد، گزارمان آن كوتاه. بر اساس اين ضابطه، گزارمان تفسير ابوالفتوح طولانى تر از ديگر آثار ايشان است.