49
مأخذ شناسي ابوالفتوح رازي

صحيح همان است كه در معالم العلماء گفته است . در فهرست شيخ منتجب الدين تصحيف راه يافته چنانكه در بعضى نسخ آن اصلاً كلمه روح الجنان را حذف كرده و به روض الجنان اكتفا كرده اند؛ زيرا اين كاتب، لفظ جنان را تكرار دانست.
ياحقى و ناصح درباره نام اين تفسير نوشته اند:
چنان كه علامه قزوينى ثابت كرده بر اساس كليه نسخه هاى كهن كه ما در اختيار داريم و برخى از آنها در زمان حيات مؤلّف يا بسيار نزديك به آن زمان نوشته شده است ، نام كتاب روض الجنان و روح الجنان است . در حالى كه مرحوم شعرانى شايد به استناد قول ابن شهرآشوب در معالم العلماء «روح الجنان و روح الجنان» را پذيرفته و چاپ خود را به اين نام موسوم گردانيده است .
بايد دانست كه در متن اين تفسير از طرف مؤلّف به نام كتاب اشارتى نرفته ... و ما نمى دانيم كه آيا بواقع اين نام را خود ابوالفتوح برگزيده است و يا نسخه نويسان آن را بدين نام موسوم گردانيده اند. چون اختلافى در نام كتاب بين نسخه ها نيست ، شايد نخستين نسخه نويس ، اين نام را به كتاب داده و بعد همه جا پراكنده شده است.
قرينه مختصرى كه از متن تفسير براى علاقه مؤلّف به اين تسميه يافته ايم، اين است كه در تفسير آيه «شَهْرُ رَمَضان الّذى انزِلَ فيه القرآن» (بقره ، 185) مى گويد :
امّا دو عصمت يكى از شيطان و يكى از نيران ، هر يكى از چيزى ؛ عصمت شيطان، من قوله عليه السلام : و يصفَّد فيه مردة الشّيطان ، و عصمت نيران قوله : و يُغلق فيه أبواب النّيران . اما دو نعمت: فتح الجِنان و رَوح الجنان ؛ درهاى بهشت بگشايند و دلها را راحت دهند». ۱
جمع بندى نويسنده مقاله ابوالفتوح در دايرة المعارف بزرگ اسلامى اينگونه است.

1.روض الجنان ، به كوشش ياحقى و ناصح ، مقدمه ، ج ۱ ، ص شصت و چهار .


مأخذ شناسي ابوالفتوح رازي
48

درستى و آراستگى و دقت نظر و بيسابقگى بنگارش درآمده است. ۱
نام و عنوان: روضُ الجِنان و رَوح الجَنان در دوره جديد بيشتر معروف به تفسير ابوالفتوح بوده است . عنوان آن در معالم العلماء نوشته ابن شهر آشوب به صورت روح الجِنان و رَوح الجَنان ضبط شده است، امّا در مناقب از همو و نيز الفهرست از منتجب الدين به صورت روض الجنان آمده است. تشتتها و مشكلات در نامگذارى اين اثر به دليل اين است كه مؤلّف در مقدمه يا جاى ديگر اين كتاب نامى براى آن تعيين نكرده است.
رَوْح الجِنان و رُوح الجَنان به معنى نسيم خوش بهشت و جان دل است . و چون بى شكل و بدون إعراب نوشته شود ، دو كلمه مشابه باشند و توهم مى شود تكرار يكديگراند. ولى اين جناسى شيرين و صنعتى دلنشين از صنايع بديع است ۲ . نظير اين، نام تأليف ديگر ابوالفتوح است كه در شرح شهاب الاخبار نوشته و روح الاحباب و روح الالباب يعنى خوشى و آسايش دوستان و جان خردها نامگذارى شده است .
روح اول در نام هر دو كتاب به فتح راء و سكون واو به معنى نسيم و باد نرم آمده است و روح دوم به ضم راء به معنى جان است. جنان اول به كسر جيم جمع جَنَّة و جنان دوم به فتح جيم به معنى دل است.
داورى برخى اينگونه است كه بعض ناسخان، چون از اين جناس بى خبر بوده و روح الجنان را تكرار پنداشته اند، از اين رو تصحيف كرده و روح الجنان را تبديل به روض الجنان كرده اند . اينگونه تصحيف به دست ناسخان بسيار اتّفاق افتاده است . آنان كلمه غير مأنوس را به كلمه مأنوس تبديل مى كنند و از تكرار كلمه هر چند لازم باشد، احتراز مى جويند.
رجال ابوعلى مسمّى به منتهى المقال، ذيل نام حسين بن على بن محمد، به نقل از فهرست شيخ منتجب الدين آن را روض الجنان و روح الجنان ناميده است ؛ و نيز همين اثر در باب كنى ذيل ابوالفتوح، به نقل از معالم العلماء ابن شهرآشوب آن را روح الجنان و روح الجنان ناميده است . نويسنده امل الآمل به نقل از دو كتاب فوق همين نام را پذيرفته است .

1.روضات الجنات (ترجمه فارسى) ، ج ۳ ، ص۱۰۹ .

2.گزيده متون تفسيرى فارسى، سيدمحمود طباطبايى اردكانى ، تهران ، ۱۳۷۵ ، ص۱۷۷ .

  • نام منبع :
    مأخذ شناسي ابوالفتوح رازي
    سایر پدیدآورندگان :
    مهريزي، مهدي؛ زماني نژاد، علي اكبر
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    سازمان چاپ و نشر دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1384
    نوبت چاپ :
    اوّل
تعداد بازدید : 74504
صفحه از 293
پرینت  ارسال به