است‏^۱ و اشاعره بر خلاف آنان معتقدند كه كلام الهى ، صفت ذاتى بارى تعالى است.^۲ علامه طباطبايى بر اين باور است كه كلام و سخن ، فعل يا صفت گوينده آن نيست ؛ زيرا آن امرى اعتبارى است كه فقط در ظرف ادعا و وضع الفاظ محقق مى‏شود و از اين رو ، فعل حقيقى صادر شده از كسى ، و يا صفت يك موصوف ، خارجى نيست ، اگر چه به اعتبار صدا و آوايى كه در توليد آن نقش دارد ، به فاعل ايجاد صوت ، يعنى متكلّم منتسب مى‏شود . و اين نيز از باب توسعه در اطلاق است بدين گونه كه از همان نسبت مجازى كه به فاعل مى‏دهند، مى‏توان وصفى نيز براى او انتزاع كرده، او را متكلم ناميد؛ چنان كه در ساير امور اعتبارى مانند خضوع، تعظيم، اهانت، خريد و فروش و امثال آن چنين اطلاقى روى مى‏دهد.^۳
3. حقيقت كلام الهى: معتزله در تبيين حقيقت كلام معتقدند كه كلام خداوند عبارت از اصوات و حروفى است كه قائم به ذات او نيستند، بلكه خداوند آنها را در غير خودش مانند لوح محفوظ يا جبرائيل يا نبى ، خلق كرده است.^۴
حنابله معتقدند كه كلام خداوند عبارت است از حروف و اصواتى كه قائم به ذات الهى اند و قديم.^۵ اشاعره با طرح نظريه كلام نفسى ، در صدد بازسازى نظريه حنابله بر آمده، كوشيدند از سستى و ضعف آن بكاهند.
در اين نظريه هم قدم قرآن حفظ شده و هم منافات آن با برخى آيات و روايات دال بر حدوث قرآن بر طرف شده است. آنان معتقدند كه كلام بر دو قسم نفسى و لفظى است و كلام نفسى نه خبر است و نه امر و نه نهى، و زمان حال و گذشته و آينده در آن داخل نيست و هيچ يك از احكام كلام لفظى و خيالى را ندارد.^۶ قرآن بر

تحليل ديدگاه‏ها

بخش وسيعى از اختلافات در اين بحث‏ناشى از ابهام و عدم وضوح در موضوع اين بحث است و مراد هر يك از طرف‏هاى درگير، از حدوث و قدم و نيز كلام الهى به طور دقيق روشن نيست.^۱
1. حدوث و قدم: حدوث يعنى مسبوق بودن چيزى به عدم‏^۲ و قدم نيز بر خلاف آن عبارت است از مسبوق نبودن چيزى به عدم . حدوث و قدم ، اقسامى دارند كه عبارت اند از زمانى، ذاتى، دهرى، بالحق. از اين ميان، دو نوع ذاتى و زمانى ، با اين بحث ارتباط دارند. قدم ذاتى عبارت است از اين كه وجود شى‏ء ، به ذات خودش مستند باشد و هيچ علتى براى آن نباشد و حدوث ذاتى آن است كه وجود شى‏ء ، مستند به ذات خود نباشد، بلكه مستند به غير باشد.^۳ قدم زمانى نيز به اين معناست كه وجود يك شى‏ء از نظر زمانى، مسبوق به زمان قبلى نباشد و حدوث زمانى يعنى حاصل شدن چيزى بعد از اين كه نبوده است. طرفداران حدوث قرآن مى‏پنداشتند كه قول به قدم قرآن ، به معناى قدم ذاتى آن است و چون آنان فقط خداى متعالى را ازلى و قديم و جز او را حادث و مخلوق مى‏شمردند، قرآن را حادث مى‏دانستند. در مقابل، طرفداران قدم قرآن، آن را قديم و ازلى زمانى پنداشته و عهد و زمانى را براى آن تصور نمى‏كردند كه قرآن نبوده باشد.^۴
2. رابطه كلام و متكلم: متكلمان در باره نقش كلام به عنوان صفت فعلى يا ذاتى براى متكلم ، اختلاف نظر دارند.^۵ معتزله معتقدند كه كلام الهى، صفت فعل خداوند