به نظر مى‏رسد همه آنچه در تعريف و تبيين مفهوم «تأويل» بدان اشاره شد صحيح است ؛ ولى در واقع ، شمارى از اين معانى ، مصداق «تأويل» اند، نه مفهوم آن . مى‏توان گفت : مفهوم واقعى «تأويلِ» كلام ، با توجه به ريشه لغوى آن ، بيان مراد و مقصود واقعى متكلم از آن است ، و اين معنا چيزى جز تفسير و ايضاح و آشكار كردن معناى پنهان لفظ نيست ، بنا بر اين ، «تفسير» و «تأويل» در اصل هر دو به يك معنا هستند، اما آشكار كردن معناى پنهان لفظ و بيان مقصود واقعى متكلم ، داراى مراتب و گونه‏هاى مختلف است ؛ زيرا لفظ ، گاه يك معنا دارد ، و گاه چند معنا ؛ گاه فهم مقصود متكلم ، بدون قرينه قابل فهم است ، و گاه فهم آن نياز به قرينه دارد ؛ گاه مقصود متكلم ، مفهوم ذهنى و علمى ، و گاه مفهوم عينى و رويداد خارجى است .

واژه‏شناسى «تنزيل»

واژه «تنزيل» از ريشه «ن ز ل» به معناى فرو فرستادن ، فرود آوردن ، و مرتب كردن چيزى و در جايگاه خود قرار دادن آن است ، ابن فارس در اين باره مى‏گويد :
النّونُ ، والزّاءُ و اللّامُ كَلِمَةٌ صَحيحَةٌ تَدُلُّ عَلى‏ هُبوطِ شَي‏ءٍ و وُقوعِهِ ... وَ التَّنزيلُ تَرتيبُ الشَّي‏ءِ و وَضعُهُ مَنزِلَهُ .^۱
نون و زاء و لام ، كلمه صحيحى است كه دلالت بر فرود آمدن و افتادن چيزى مى‏كند ... تنزيل ، مرتب كردن چيز و قرار دادن آن در جاى خود است .

كاربرد كلمه «تفسير» در قرآن‏

كلمه «تفسير» تنها يك بار در قرآن ، آن هم در مفهوم لغوى اين واژه به كار رفته است :
(وَلَا يَأْتُونَكَ بِمَثَلٍ إِلَّا جِئْنَكَ بِالْحَقِ‏ّ وَ أَحْسَنَ تَفْسِيرًا .^۲
براى تو مثلى نياوردند ، مگر آن كه ما حق را با نيكوترين تفسير برايت آورديم) .

عائشه كه گفته است : پيامبر صلى اللَّه عليه و آله كه فراوان در ركوع و سجودش مى‏گفت : «سُبحانَكَ اللَّهُمَّ و بِحَمدِكَ» آيه قرآن را تأويل كرده است . منظور عايشه اين است كه اين ذكر را از آيه (فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ وَاسْتَغْفِرْهُ)گرفته است .
5 . برخى بر اين باورند كه «تأويل» سخن ، سرانجام آن و چيزى است كه سخن به آن باز مى‏گردد . ابن فارس مى‏گويد :
تَأويلُ الكَلامِ ، و هُوَ عاقِبَتُهُ وما يَؤُولُ إلَيهِ و ذلِكَ قَولُهُ تَعالى‏ : (هَلْ يَنظُرُونَ إِلَّا تَأْوِيلَهُ)^۱ ، يَقولُ : ما يَؤُولُ إلَيهِ في وَقتِ بَعثِهِم و نُشورِهِم .^۲
تأؤيل كلام ، سرانجام آن است و آنچه به آن مى‏انجامد . و اين ، همان گفته خداوند متعال است : هَلْ يَنظُرُونَ إِلَّا تَأْوِيلَهُ ؛ آيا جز سرانجام آن را منتظرند ؟ مى‏گويد : آنچه هنگام برانگيختن و جمع شدن آنها ، به آن مى‏رسد .
6 . برخى مى‏گويند : «تأويل» عبارت است از بازگرداندن سخن به هدف مقصود از آن ، خواه علم باشد يا فعل . راغب مى‏نويسد :
التَّأويلُ مِنَ الأولِ ، أي : الرَّجوعِ إلَى الأصلِ و مِنهُ : المَوئِلُ لِلمَوضِعِ الَّذى يُرجَعُ إلَيهِ و ذلِكَ هُوَ رَدُّ الشَّي‏ءِ إلَى الغايَةِ المُرادَةِ مِنهُ ، عِلماً كانَ أو فِعلاً .^۳
تأويل از «اَوْل» به معناى رجوع به اصل است . از همين ماده است «موئل» ، يعنى جايى كه به آن برمى‏گردند . و اين ، يعنى برگرداندن چيز به نهايتى كه منظور آن چيز است ، علم باشد يا فعل .
7 . و سر انجام برخى «تأويل» را به «رؤيا» تفسير كرده‏اند : ابو عبيده مى‏گويد :
التَّأويلُ عِبارَةٌ عَن الرُّؤيا . وفِي التَّنزيلِ العَزيزِ : (هَذَا تَأْوِيلُ رُءْيَىَ مِن قَبْلُ)^۴.
تأويل ، تعبير رؤيا است . در قرآن عزيز آمده است : اين است تأويل رؤيايى كه پيش‏تر ديده بودم .