... فَيَعلَمُ الرّاسِخونَ فِى العِلمِ تَأويلَهُ إذَا استَدلّوا بالمُحكَمِ عَلى‏ مَعناهُ و لَو كانَ العُلَماءُ لا يَعلَمونَ شَيئاً مِن تَأويلِ المُتَشابِهِ بَتَّةً ، ما كانَ لمِا رُوِىَ أنَّ رَسولَ اللَّهِ صلى اللَّه عليه و آله عَلَّمَ أميرَالمُؤمِنينَ عليه السلام التَّفسيرَ ، مَعنىً ، لِأنَّ مَعنَى التَّفسيرِ وَ التَّأويلِ إنَّما يَكونُ لِما غَمَضَ و دَقَّ و لَم يُعلَم بِظاهِرِهِ و هذِهِ صِفَةُ المُتَشابِهِ . ^۱
راسخان در علم هم با استناد به محكم ، براى فهم معناى متشابه ، تأويل آن را در مى‏يابند ؛ اگر قرار باشد كه علما چيزى از تأويل متشابه ندانند ، اين روايت كه در آن آمده رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله به امير المؤمنين عليه السلام تفسير آموخت ، معنايى نخواهد داشت . چرا كه تفسير و تأويل وقتى معنا دارد كه دقت نظر و موشكافى در كار باشد و معناى ظاهر آن دانسته نباشد و اين ، وصف متشابه است .
همچنين سيدِ مرتضى رحمه اللَّه عليه تأويل و تفسير را به يك معنا مى‏داند؛^۲ بلكه يكى بودن معناى اين دو واژه نزد مفسّران متقدّم، شايع بوده است .^۳
اما مفسّران متأخّر معمولاً معناى «تأويل» و «تفسير» را يكى نمى‏دانند ؛ بلكه بر اين باورند كه «تفسير» آشكار كردن معناى موافق ظاهر لفظ ، و «تأويل» آشكار كردن معناى مخالف ظاهر لفظ است . علامه طباطبايى در اين باره مى‏فرمايد :
فَسَّرَ قَومٌ مِنَ المُفَسِرينَ التَّأويلَ بِالتَّفسيرِ و هُوَ المُرادُ مِنَ الكَلامِ ... وقالتَ طائَفَةٌ اُخرى‏ : إنَّ المُرادَ بِالتَّأويلِ المُخالفُ لِظاهِرِ اللَّفظِ ، و قَد شاعَ هذا المَعنى‏ بِحَيثُ عادَ اللَّفظُ حَقيقةً ثانِيَةً فيهِ بَعدَ ما كانَ بِحَسَبِ اللَّفظِ لِمَعنىً مُطلَقِ الإرجاعِ أو المَرجعِ . و كَيفَ كانَ فَهذا المَعنى‏ هُوَ الشّائِعُ عِندَ المُتَأخِّرينَ كَما أنَّ المَعنى‏ الأوَّلَ هُوَ الَّذي كانَ شائِعاً بَينَ قُدَماءِ المُفَسِّرينَ .^۴
گروهى از مفسران ، تأويل را تفسير معنا كرده‏اند ؛ يعنى همان كه منظور كلام

عينى اختصاص ندارد .^۱

كاربرد كلمه «تنزيل» در قرآن‏

واژه «تنزيل» پانزده بار در قرآن به كار رفته كه به جز يك بار ،^۲ ساير موارد ، در باره تبيين مبدأ و خاستگاه وحى و چگونگى نزول قرآن است . در اين آيات تصريح شده است كه متن آيات اين كتاب آسمانى از جانب پروردگار جهانيان كه عليم ، حكيم ، عزير ، حميد ، رحمن ، ورحيم است ، بر پيامبر صلى اللَّه عليه و آله نازل شده است .
اكنون با توجه به آنچه در واژه‏شناسى «تفسير» ، «تأويل» و «تنزيل» و نيز كاربرد اين واژه‏ها در قرآن ملاحظه شد ، بايد ديد فرق ميان اين واژه‏ها با هم ، هنگامى كه در مورد اين كتاب آسمانى به كار مى‏روند چيست؟

فرق تفسير قرآن و تأويل آن‏

پيش از اين اشاره كرديم كه تفسير و تأويل ، در اصل ، هر دو به معناى آشكار كردن معناى پنهان لفظ و بيان مقصود واقعى آن است ، چيزى كه هست آشكار كردن معناى پنهان لفظ ، مراتب و گونه‏هاى مختلف دارد .
بررسى موارد كاربرد واژه‏هاى تفسير و تأويل در روايات‏^۳ نيز اين واقعيت را تأييد مى‏كند؛ زيرا در بسيارى از آنها اين واژه‏ها در موارد مشابه به طور يكسان به كار رفته‏اند . ظاهراً به همين جهت شمارى از محققان ، تفسير قرآن و تأويل آن را به يك معنا دانسته‏اند . سيّدِ مرتضى رحمه اللَّه عليه در تبيين امكان تفسير آيات متشابه با رجوع به محكمات قرآن ، مى‏فرمايد :