زمانه عبد الجليل رازى‏

شناخت عبد الجليل قزوينى بدون شناخت روزگار وى چندان نمى‏تواند دقيق باشد. از اين رو، در ادامه بحث، به شناخت روزگار وى خواهيم پرداخت.
عبد الجليل در نيمه دوم قرن پنجم و نيمه اوّل قرن ششم هجرى مى‏زيست. درگذشت وى پنجاه سال پيش از يورش وحشيانه مغولان به ايران و نابودى فرهنگ، تمدّن، و آبادانى اين مرز و بوم بود. شناخت روزگار عبد الجليل، در واقع، شناخت بخشى از علل و عوامل سقوط ايران به دست مغولان بود. در اين نكته ترديدى نيست كه عمده شكست‏هاى تاريخى در بين بيشتر ملّت‏ها، به همان مقدار كه ناشى از قدرت، تلاش و توانايىِ نيروى مهاجم بيرونى است، همان مقدار هم زاييده سستى، آشفتگى، و اختلاف‏هاى درونىِ نيروهاى داخلى است. گرچه براى شناخت آن روزگار، منابع قابل توجّهى وجود دارد، با اين حال، گزارش‏هاى خود عبد الجليل از زمان، هم دقيق‏تر و هم قابل اعتمادتر است؛ زيرا وى در اين گزارش‏ها به دقايقى پرداخته است كه در ديگر آثار، كمتر مى‏توان سراغ آنها را گرفت. از اين رو به پاره‏اى از زواياى گوناگون زمانه يادشده اشاره مى‏كنيم.

اظهار نظر كنند: مرحوم عبّاس اقبال در باره اين كتاب نوشته:
اين كتاب شيخ عبد الجليل قزوينى، اگر چه مذهبى و در نقض كتاب يكى از علماى سنّت نوشت كه بر شيعه تاخته بوده، ليكن از آن لحاظ كه يكى از متون قديم فارسى است كه فقط چند سالى بعد از چهار مقاله نظامى عروضى و مقامات حميدى تأليف شده، و مشتمل بر بسيارى از مطالب مهمّ تاريخى و ادبى است، نسخه‏اى بسيار نفيس و گران‏بهاست.^۱
جلال ستّارى از نويسندگان نسل كنونى در مقاله‏اى در باره كتاب نقض مى‏نويسد:
در معارضات و مناقضات مذهبى نيز مى‏توان كتاب نقض قرن ششم هجرى را به عنوان مثال ذكر كرد كه در ردّ «دعوى بى حجّت و حوالت بى برهان» خواجه‏اى از مجبّره است كه بر شيعه تشنيع مى‏زند و نويسنده معتقد است كه: «به مذهب محقّقان شيعه، اخبار آحاد، ايجاب علم و عمل نكند و بى دليل حجّت، هيچ خبرى مقبول نباشد» كوشيده است تا در رد و قبول و نقض ابرام، دليل و برهان بياورد و دعوى بى‏نيّت نكند، و الحق كلامش در پاره‏اى موارد، مستدل و استوار است، و جاى‏جاى آن نيز بسيار ظريف و حاكى از نكته‏جويى و ژرف‏بينى است.^۲