با دين و آموزه‏هاى دينى گره خورده بود. از اين رو، هر كسى كه مى‏خواست قدرتى به دست بياورد و يا قدرت خود را حراست كند بايد جانب احساسات دينى مردم را - كه نمود روشن آن در گرايش‏هاى مذهبى بود - پاس دارد. از اين رو، معمولاً افراد متنفّذ سياسى كوشش مى‏كردند خود را پشتيبان جريانى خاص نشان بدهند و از اين راه، شمارى از مردم را گرد خود جمع كنند. سلجوقيان - كه شخصيت مورد بحث ما در اين دوره مى‏زيست - براى آن كه بتوانند پايگاهشان خود را استوار سازند، خود را ياور و منجى خليفه بغداد نشان مى‏دادند و با آن كه بساسيرى، از بزرگْ غلامان تُرك دستگاه آل بويه - كه با خليفه فاطمى المستنصر باللَّه نيز ارتباط داشت - ، مقدّمات برچيدن بساط خلافت عبّاسيان را آماده كرده و القائم باللَّه عبّاسى را به بند كشيد و مى‏رفت كه زمامدارى عبّاسيان براى هميشه از سرنوشت مسلمانان حذف شود؛ امّا سلجوقيان بر بساسيرى يورش بردند و وى را شكست دادند و خليفه فرارى را به قدرت بازگرداندند.^۱
اين كار، نه به خاطر اعتقاد سلجوقيان بيابانگرد به خلافت و اعتبار آن در ديد تركان شيفته قدرت بود، بلكه آنان به خوبى درك كرده بودند در ايرانى كه بيشتر آن سنّى‏نشين بود، خود را پشتيبان خلافت نشان دادن، اصلى‏ترين گام براى كسب قدرت است. در اين باره، دكتر ذبيح اللَّه صفا مى‏نويسد:
تركمانان همچنان كه قبلاً ديديم، سياست تقويت آل عبّاس

مى‏زيست. از عبارتى كه از وى پيش‏تر به تفصيل نقل شد، گوياى تأثيرگذارى روشن اوضاع سياسى نه تنها در زندگى توده‏هاى مردم بود، بلكه به وضوح در رفتار و عملكرد دينى عالمان دينى مذاهب مختلف اسلامى نيز نمود داشت و فكر و انديشه و نوع تلقّى آنان از مباحث دينى را تحت تأثير قرار داده بود. نكته‏اى كه نبايد از آن غفلت كرد، تأثير عميقى است كه اوضاع سياسى آن روز در تلقّى مذهبى فِرَق مختلف اسلامى گذاشت و اين تأثيرها به عنوان شاخصه مذاهب اسلامى، جاى خود را براى هميشه در ذهن و دل مردم گذاشت. اختلافات مذهبىِ دردآورى كه در بين مسلمانان وجود دارد، اصلى‏ترين مواد خود را از جنگ‏هاى مذهبى سياست‏نهاد اين دوران گرفته‏اند و آثار كلامى مؤثّر در باور مذهبى فِرَق مختلف اسلامى - كه امروزه نيز شاكله مذهبى مردم را ساخته است و به مقدار زيادى، با خرافه و عداوت فرقه‏اى، آميخته است - ، با آثار كلامى پيش از اين دوره - كه در آنها خردورزى و تكيه بر اصول و داده‏هاى تاريخى و سيره نبوى و علوى، جان مايه آثار است - ، به خوبى، تأثير مخرّب اوضاع سياسى در انديشه دينى را نشان مى‏دهد. در ادامه، توضيح بيشترى در باره اين تأثير مخرّبْ ارائه خواهد شد.

ب. سودجويى حاكمان از احساسات دينى مردم‏

حاكمان در اين دوره، از احساسات دينى مردم، بسيار سوء استفاده مى‏كردند. از آن جايى كه در اين دوره، نگرش غالب دينى در دو شاخه فقه و حديث متمركز شده بود و شاخه‏هاى ديگر از قبيل عرفان و فلسفه، به شدّت منزوى گشته بود، احساسات توده‏هاى مردم به نوعى