حكّام و امرا تا مساجد و مدارس، بحث و مناظره تشكيل مى‏شد. مردم شهر جرجانيه خوارزم، به گفته ذكريا قزوينى، حتّى در كوچه و بازار هم به بحث در مسائل كلامى مى‏پرداختند.^۱
رقابت تنگاتنگ بين، سلجوقيان و خوارزميان موجب شده بود كه اين روش در قلمرو سلجوقيان هم وجود داشته باشد. عبد الجليل قزوينى در كتاب خود از اين گونه مجالس مناظره در قلمرو سلجوقيان و بويژه در شهر رى و نيز قزوين، نمونه‏هاى زيادى نقل مى‏كند. از جمله مى‏نويسد:
در عهد حيات سلطان مسعود و به روزگار امير عبّاس غازى، علوى‏اى از بلخ به رى آمد جلال الدين نام، كه عزم سفر حجاز داشت، محترم از اهل فضل، روز كه مرا به سراى سيّد فخر الدين - رحمه اللَّه - نوبت مجلس بود، حاجبى از آن امير عبّاس بيامد كه علما و متكلّمان مذهب خود را بياوريد كه سيّد جلال الدين خراسانى، با امام اهل سنّت بُلفضائل مشاط در وجوب معرفت سخن خواهد گفت. ما مجلس به آخر آورديم و علما در خدمت سيّد فخر الدين به سراى ايالت رفتند و قاضى ظهير الدين و خواجه بونصر هسنجانى و نجيب الدين بُلمكارم را كه متبحّر بودند در علم اصوليين به ناظرى اختيار كردند و علوى سخن گفت تا به حدّى كه اُمرا و همه تركان بدانستند كه حق اين است كه

آنچه از پيامبر خدا به ما رسيده، اعتقاد نداريم؛ امّا دانش ارسطو و كفريات ابن سينا و فلسفه فارابى را قبول نداريم. چرا ديشب شيخى از شيوخ اسلام را كه از دين خدا و از سنّت پيامبر خدا دفاع مى‏كرد، مورد شتم قرار گرفت؟
وى خود گريست و توده مردم به فرياد آمدند و كرامتيان گريستند و مردم را عليه فخر رازى برانگيختند و به يارى افرادى بسيج كردند كه در پى دور ساختن فخر رازى از پادشاه بودند. مردم از هر سو هجوم آوردند و شهر را فتنه فراگرفت و به كشتار يكديگر پرداختند و شمار زيادى از مردم كشته شدند. خبر به پادشاه رسيد و وى گروهى را براى آرام كردن مردم فرستاد و به آنان وعده داد كه فخر را از شهر بيرون كند و به فخر دستور داد كه به هرات برگردد.^۱
از اين قبيل درگيرى‏ها كه در پى مناظره عالمان مذاهب مختلف به وجود مى‏آمد، در اين روزگار بسيار وجود داشت و مى‏توان آن را نوعى آزادى افسارگسيخته‏اى دانست كه زمينه براى غوغاسالارى شمارى از بزرگان فِرَق مختلف تدارك مى‏ديد. مرحوم طاهرى عراقى، با بهره‏گيرى از منابع مختلف از رواج مناظره در خوارزم سخنى دارد كه به همان ميزان كه در قلمرو خوارزميان صادق است، در قلمرو رقيبان آنان، سلجوقيان هم صادق است. وى مى‏نويسد:
خوارزم آن روز به خصوصيتى ديگر ممتاز بود و آن، رواج بحث و مناظره بود در مسائل كلامى. در همه جا از مجالس