به گردن آن كس كه ابتدا كرده است، ربّنا لا تؤاخذنا إن نسينا أو أخطا نا.^۱
اين كه گناه بدگويى را به گردن طرفى انداخته شود كه آغازگر بدگويى است، چاره كار نيست و چيزى از زشتى آن نمى‏كاهد؛ امّا چه بايد كرد؟ وقتى عصبيت بر همه چيز غلبه مى‏كند، زمام اختيار از دست بيرون مى‏شود!

و. رواج زندقه و دين‏گريزى‏

به موازات فشارهاى سياسى - كه بر بعضى گرايش‏هاى ايرانى وجود داشت - ، زمينه روى‏گردانى از دين و گرايش به بى‏دينى افزون‏تر مى‏شد و تبليغات ضدّ دينى، روز به روز افزايش مى‏يافت. بديهى است افرادى كه در پى اتّهام‏هاى بى جا از دم شمشير مى‏گذشتند، زمينه مناسب را براى داعيه‏داران بى‏دينى و به تعبير دقيق‏تر، دينى كه عرب‏هاى فاتح با خود آورده بودند، آماده‏تر مى‏كرد. اين گرايش، از زمانى زمينه پيدا كرد كه شمارى از افراد غير عرب، با ديدن رفتار و كردار عرب‏هاى فاتح، به اين نتيجه رسيدند كه: دينى به نام اسلام وجود نداشت و در واقع، اسلام ابزارى براى سلطه عرب‏ها بر جوامع ديگر بود. اين گرايش، تندترين بازتابى بود كه رفتار غير قابل توجيه كارگزارن اُمَوى و عبّاسى در ايران و بعضى كشورهاى ديگر به وجود آوردند و در نتيجه، كسانى را به فكر بازگشت به گذشته خود تشويق كردند.

خبرندگان ساوه، و دبّاغان نهاوند، و بيّاعان اصفهان، و خارجيان كره، و كلان آمل، و خران اهواز، و رندان دركنده، و قدان پالانگران، همه به بهشت روند براى آن كه كفر و فساد و عصيان به مشيّت و اراده خداى تعالى گويند، و على را قتال گويند.^۱
نويسنده اين عبارت‏ها از هر دو سو، عالمان دينى هستند. افرادى كه مى‏دانند بدگويى هرگز از سوى دينْ توصيه نشده و به شدّت از آن نهى شده است. اين سخنان، از قلم افرادى است كه خود روايات بسيارى از پيامبر صلى اللَّه عليه و آله، صحابه و امامان عليهم السلام در باره عفّت زبان و ادب گفتمان خوانده و شنيده و نقل كرده‏اند. هر دو واعظ بودند و مردم را به اخلاق و ادب فرا مى‏خواندند؛ امّا چه بايد كرد وقتى كه فرهنگ توده‏هاى عوام مذاهب خود را بر جامعه غالب مى‏كند، عالم و غير عالم در اين سراشيبىِ اخلاقى فرو مى‏غلطند و چنين عنان قلم را در اختيار بى‏نزاكتى مى‏گذارند. در صورتى كه فردى چون عبد الجليل با آن عظمتش گاه چنين به تندنويسى فرو مى‏غلطد، از كسانى چون نويسنده بعض فضائح الروافض - كه انگيزه اش از نگارش كتاب، تحريك احساسات توده‏هاست - چه انتظارى بايد داشت؟! عبد الجليل، خود به خوبى بر زشتىِ خروج قلم از دايره نزاكتْ آگاه هست، از اين رو در جايى مى‏نويسد:
و اگر زلّتى در قلم ما آيد در اين جواب، وزر و بال آن هم