ادبيات بود كه بسيار پُرقدرت عليه حاكميت عرب به كار گرفته شد و در شكل زنده كردن قهرمانى‏هاى ايران قبل از اسلام، نمود پيدا كرد. همه اين عوامل، موجب شكوفايى ادبيات در اين روزگار گرديد.

3. اوضاع اقتصادى و اجتماعى رى در عصر عبد الجليل‏

الف. حدود و ثغور رى در آن روزگار

شهر رى بر خلاف امروز كه تابعى از شهر تهران تلقّى مى‏شود، در دوران گذشته، يكى از شهرهاى مهمى بود كه بسيارى از شهرها و قصبات امروزى تهران، از توابع آن به شمار مى‏آمدند. اين شهر به مقدارى پراهميت بود كه فرزند سعد بن وقّاص، به خاطر به دست آوردن حاكميت آن، به جنايت‏بارترين كار در تاريخ مسلمانان دست يازيد. اين كه عمر بن سعد نمى‏تواند در برابر پيشنهاد وسوسه‏انگيز امارت رى بگذرد و به خاطر آن حاضر مى‏شود فرزند پيامبر خدا صلى اللَّه عليه و آله را - با آگاهى تام از نادرستى و ناحقّى اين كار - به شهادت برساند، گوياى آن است كه رى در صدر اسلام به قدرى از اهميت برخوردار بود كه نيازمند تحقيق و مطالعه و شناخت است. خوش‏بختانه در باره تاريخ رى،كارهاى قابل توجّهى انجام گرفته است و حدود و ثغور آن در ادوار مختلف و اهميت آن در تاريخ مسلمانان، مشخص شده است.
در دهه‏هاى اخير، كار ارزشمند و بزرگ استاد كريمان در باره رى، بسيارى از نكته‏هاى تاريك تاريخ رى را روشن كرده است. با آن كه مرحوم قزوينى، كتاب خويش را در باره رى ننوشته است و جان‏مايه كتاب، مباحث كلامى و بويژه مباحث مورد اختلاف بين شيعيان و اهل

جمال الدين اصفهانى، ظهير الدين فاريابى، و كمال اسماعيل اصفهانى، استادان بزرگ شعر كلاسيك فارسى محسوب اند و بعضى از آنها در شيوه و فن خود در تمام تاريخ شعر فارسى، سرآمدان بى‏مانند تلقّى مى‏شدند. همچنين كسانى چون خواجه عبد اللَّه انصارى، خواجه ابوالفضل بيهقى، خواجه نظام الملك طوسى، كيكاوس بن اسكندر زيارى، امام ابو حامد غزالى، ابو المعالى نصر اللَّه منشى، و محمّد عوفى در شيوه نثرنويسى، از استادان بى نظير به شمار مى‏آمدند.^۱
بسيارى از متون ادبى ما ميراث همين دوره است. شايد يكى از علل مهم آن، فقدان قدرت فائق و طولانى مدّت براى سلسله‏اى از سلسله‏ها بود كه نمى‏توانستند بر همه چيز كنترل داشته باشند و علّت ديگر آن، وجود سلسله‏هاى گوناگون بود كه براى نشان دادن دانش‏دوستى خود و ايجاد مقبوليت بيشتر در پى جذب شاعران و نويسندگان و عالمان به دربار خود افتادند و شايد علّت سوم آن، ورود ادبيات و بويژه شعر به قلمرو تبليغات مذهبى بود كه انگيزه‏اى دوچندان براى رونق پيدا كرد و روز به روز پيشرفت كرد. نيز مى‏توان به ورود پرقدرت ايرانى‏گرايى مخالف با حاكميت عرب به صحنه سياسى ايران اشاره كرد كه در لباس‏هاى گوناگون و قيام‏هاى مختلفْ پا به عرصه گذاشت و همه توان و استعداد جامعه را براى اين منظور به كار گرفت و از جمله اين ابزار،