مى‏نويسد و به طور پنهانى در محافل و مجالس بر مردم مى‏خواند تا آنان را بر شيعه، بدبين كند و كينه و دشمنى مسلمانان ديگر را عليه آنان برانگيزانَد. در اين كتاب، تعدادى ايراد به عنوان فضيحت و رسوايى به شيعه نسبت مى‏دهد. آنچه كه در اين كتاب به شيعه نسبت مى‏دهد، به چند گروه تقسيم مى‏گردد. بخش عمده اين ايرادها ربطى به شيعه ندارند و اعتقاد و باور فِرَق ديگر است كه نويسنده يادشده، آن را به شيعه نسبت داده است. بنا به باور عبد الجليل قزوينى، اين بخش از اتّهام‏ها ديدگاه غُلات، اخباريه و حشويه است. وى مى‏نويسد:
در اثناى آن، مؤلّف، حوالاتى و اشاراتى به متقدّمان اماميه اصوليه كرده كه پُرى از آن مذهب غلاة و اخباريه و حشويه است على اختلاف آرائهم و نفى و تبّرا از آن و از ايشان در كتب اصوليان اثنى عشريه، ظاهر است.^۱
بخش ديگرى از اين اتّهام‏ها چيزهايى است كه نويسنده ياد شده از خود ساخته و به شيعه نسبت داده است. عبد الجليل در اين مورد مى‏نويسند:
و بعضى خود وضع و تمويه كه مذهب كسى نبوده است.^۲
به نظر مى‏رسد بخش ديگرى از ايرادهاى وى بر شيعه، زاييده ناآگاهى و جهلش است. مرحوم قزوينى گرچه در تقسيم‏بندى نخستين خود از اتّهام‏هاى وى همان دو نوع را مورد اشاره قرار داده و به اين نوع

مى‏گشت و عالمان مذاهب و گرايش‏هاى كلامى و يا فقهى در پناه قدرت‏هاى ياد شده، در اين مكان‏ها زندگى مى‏كردند و با نگارش ردّيه‏ها و نقض آثار جريان‏هاى ديگر مى‏پرداختند. در پاره‏اى از شهرها اين پديده رونق بيشترى داشت. حسن انصارى قمى در مقاله‏اى، به نمونه‏هايى از مناظرات و نيز ردّيه‏نويسى در منطقه يمن در بين زيديه، اشاره‏هاى خواندنى‏اى دارد.^۱
در ايران، شهرهايى كه در آنها گرايش‏هاى مختلف از سوى قدرت‏هاى مختلف پشتيبانى مى‏شد، اين امر متداول‏تر بود. يكى از اين شهرها شهر رى بود كه از قرن چهارم تا قرن ششم هجرى با فراز و نشيب‏هايى همواره محل درگيرى فكرى و قلمى و حتّى عملى بين گرايش‏هاى گوناگون بود. در روزگارى كه مرحوم عبد الجليل قزوينى مى‏زيست، رى، يكى از دوران‏هاى پُرتنش مذهبى را مى‏گذراند كه در آن در حوزه كلام، دو گرايش اشعرى و اعتزالى، همواره درگير بودند و عليه يكديگر مى‏نوشتند و در حوزه فقهى بين شيعه، شافعى و حنبلى، اين اختلاف وجود داشت.

2. انگيزه نگارش «نقض»

كتاب نقض، حاصل فضايى است كه به آن اشاره شد. در آن فضا، يكى از عالمان ظاهراً حنفى‏مذهب كتابى با عنوان بعض فضائح الروافض