محمّد بن یعقوب کلینی(م 329 ق)

وی پس از شهادت امام عسکری(ع)، در روستای کُلَین از توابع شهر ری[۱] به دنیا آمد.[۲] پدرش از علمای برجسته کُلَین بود و در آنجا وفات یافت. تحصیلات آغازین کلینی، در ری بود و سفرهای علمی به شهرهای قم، بغداد، دمشق و بعلبک داشت.[۳] وی در سال ۳۲۹[۴] یا ۳۲۸ ق[۵] درگذشت.

مکانت حدیثی

ملقّب به ثقة الإسلام، محدّث، فقیه، متکلّم، رجالی و از عالمان و بزرگان امامی[۶] در نیمه اوّل سده چهارم هجری است. او از چهارصد استاد، حدیث شنیده است[۷] که محدّثان قمی همچون علی بن ابراهیم، محمّد بن یحیی عطّار، ابو علی اشعری، احمد بن ادریس، حسین بن محمّد اشعری، سعد بن عبد اللّٰه، محمّد بن عبداللّٰه بن جعفر حِمَیری، محمّد بن حسن فروّخ، ابو العباس احمد بن سعید و ابو سلیمان داوود بن کوره قمی و نیز از مشایخ نیشابور، کسانی چون محمّد بن اسماعیل بندقی و از راویان کوفی، افرادی مانند حمید بن زیاد کوفی و محمّد بن ابی عبد اللّٰه از آن جمله اند. در میان مشایخ او، افرادی از بغداد، ری، قزوین و شهرهای دیگر، به چشم می خورند.

شاگردان بسیاری از وی اخذ حدیث کرده اند و آمار و اطّلاع دقیقی از شاگردان کلینی وجود ندارد. برخی راویان وی چون ابو القاسم جعفر بن محمّد بن قولِوَیه، صاحب کامل الزیارات، ابو محمّد هارون بن موسی تَلّعُکبَری، ابو غالب احمد بن محمّد بن رازی و ابو الحسین احمد بن علی بن سعید کوفی،[۸] از محدّثان بزرگ شیعه در فقه و حدیث به شمار می آیند. دانشمندان اهل سنّت نیز کلینی را ستوده اند.[۹]

کلینی با سفرای چهارگانه امام زمان(ع)، هم عصر بود؛[۱۰] ولی نشانه ای از ملاقات وی با سفرای ایشان، گزارش نشده است.

آثار حدیثی

کلینی، در تألیف و میراث حدیثی، جایگاه ویژه ای دارد. علمای شیعه، کتاب الکافی را کامل ترین و جامع ترین[۱۱] و از برترین کتاب های شیعه و پُر فایده ترین آنها[۱۲] یاد کرده اند.

احادیث وی در موضوعات گوناگون اصول اعتقادی و تمام ابواب فقهی، تاریخ و اخلاقیات است. کتاب های کلینی، عبارت اند از: الکافی. این کتاب، اوّلین کتاب از چهار کتاب رجالی شیعه و مشتمل بر ۳۱ عنوان است. آمار احادیث این کتاب، متفاوت گزارش شده است. شهید ثانی، شانزده هزار و ۱۲۱ روایت[۱۳] و برخی تعداد آنها را ۱۶ هزار و ۱۹۹ حدیث دانسته اند.[۱۴] آخرین پژوهش و تحقیقاتی که در مؤسسه علمی فرهنگی دار الحدیث انجام شد، تعداد آن را ۱۵ هزار و ۴۱۳ روایت، شمارش کرده است. اختلاف آمار، بیشتر به جهت تکرار برخی سندها، یا احتساب احادیث تکراری و مانند آن است. تألیف این کتاب بیست سال به طول انجامید.[۱۵] بر کتاب الکافی، شرح ها، تعلیقه ها، گزیده ها، ترجمه، معجم، فهرست ها و پژوهش هایی بسیاری نگاشته شده که تاکنون، اندکی از آنها به چاپ رسیده اند؛ همچنین کتاب تعبیر الرؤیا    ؛ کتاب الرجال ؛ کتاب رسائل الأئمّه  (ع)؛ کتاب الردّ علی القرامطه و کتاب ما قیل فی الأئمّة من الشعر از او هستند.[۱۶]

[۱] . شهر ری، امروزه تحت تأثیر گسترش شهر تهران، مرکز ایران، قرار گرفته و از حومه های جنوبی آن به شمار می آید.

[۲] . معجم رجال الحدیث: ج۱۸ ص۵۴ ش۱۲۰۳۸.

[۳] . مجموعه مقالات فارسی کنگره بین المللی کلینی: ج۱ ص۲۳۷ و ص۲۳۵.

[۴] . رجال النجاشی: ج۲ ص۲۹۲ ش۱۰۲۷، رجال الطوسی: ص۴۳۹ ش۶۲۷۷.

[۵] . الفهرست، طوسی: ص۲۱۱ ش۶۰۲، تاریخ دمشق: ج۵۶ ص۲۹۸ ش۷۱۲۶، سیر أعلام النبلاء: ج۱۵ ص۲۸۰ ش۱۲۵، لسان المیزان: ج۵ ص۴۳۳ ش۱۴۱۹.

[۶] . رجال النجاشی: ج۲ ص۲۹۱ ش۱۰۲۷، الفهرست، طوسی: ص۲۱۰ ش۶۰۲، خلاصه الأقوال: ص۱۴۵ ش۳۶، رجال الطوسی: ص۴۳۹ ش۶۲۷۷، معالم العلماء: ص۹۹، منتهی المقال: ج۶ ص۲۳۵، مرآة العقول: ج۱ ص۳.

[۷] . الموسوعة الرجالیة: ج۱ ص۱۱۶-۱۲۳.

[۸] . معجم رجال الحدیث: ج۱۸ ص۵۴ ش۱۲۰۲۸، شناخت نامه کلینی و الکافی: ج۱ ص۴۲۸-۴۲۹ (مقاله ای از مجید معارف).

[۹] . الکامل: ج۵ ص۲۱۳، لسان المیزان: ج۵ ص۴۳۳ ش۱۴۱۹، جامع الاُصول: ج۱۲ ص۲۲۰-۲۲۲، سیر أعلام النبلاء: ج۱۵ ص۲۸۰ ش۱۲۵.

[۱۰] . کشف المَحُجّة: ص۲۲۰.

[۱۱] . بحار الأنوار: ج۱۰۷ ص۱۹۰ و ج۱۰۸ ص۱۳۸ و ج۱۱۰ ص۷۰، مرآة العقول: ج۱ ص۳، الوافی، مقدّمه: ج۱ ص۵، رجال السید بحر العلوم: ج۳ ص۳۳۰، تنقیح المقال: ج۳ ص۲۰۲.

[۱۲] . الوافی: ج۱ ص۵.

[۱۳] . رجال السید بحر العلوم: ج۳ ص۳۳۱.

[۱۴] . لؤلؤة البحرین: ص۳۹۴.

[۱۵] . رجال النجاشی: ج۲ ص۲۹۱ ش۱۰۲۷.

[۱۶] . همان.