درنگى در واژه «تَنَقَّبَتْْ» در زيارت عاشورا
سيّد محمّدجواد شُبيرى ۱
درآمد
سلسله اسناد,چه بَسا با ابهاماتى روبه روست كه دو بحث رجالى مهم «تمييز مشتركات» و «توحيد مختلفات» براى حلّ آن پديد آمده اند. سال هاى درازى است كه عالمان رجالى به اين امر پى برده اند كه اصول رجالى ما, براى اين دو بحث, كافى نيستند. ايشان به راه هاى ديگرى براى برطرف كردن كاستى هاى مصادر رجالى در اين زمينه پرداخته اند. نخستين اثر مهم در اين زمينه, توسط ملاّ محمد اردبيلى(م1101ق) با نام جامع الرواة بر پايه تعيين راويان و گاه تعيين مشايخ, تأليف گرديده است. مجموعه كتاب هاى «ترتيب الأسانيد» مرحوم آية الله العظمى بروجردى و آثار مشابهى كه آية الله والد [آيةالله سيد موسى شبيرى زنجانى] ـ حفظه الله ـ در اين زمينه فراهم آورده اند, ۲ گامى ديگر براى حلّ اين ابهامات است. البته انگيزه ايشان براى تأليف اين آثار, بجز رفع اشتراك, برطرف ساختن اشكالاتى بوده است كه در اسنادْ پديدار شده اند (همچون: تصحيف, قلب, زيادت و نقص) ۳ كه مى توان تمام آنها را در عنوان جامع «تحريف» گنجانيد.
اين گونه آثار, برپايه تتبّع اسانيد مشابه, به بحث هاى رجالى اتقان بيشترى مى بخشند. سازمان يافته ترين اثر چاپى در اين زمينه, كتاب معجم رجال الحديث است كه از جهت استقراى مشايخ و شاگردان, بى نظير است و كتابى همانند آن در نظم و روشمندى در ميان شيعه و اهل سنّت, ديده نشده است.
آنچه تاكنون بدانها اشاره رفت, همگى در زمينه اسناد احاديث بود. نظير اين گونه مباحث, در متون حديثى هم مطرح است. با مراجعه به متون مشابه, مى توان از بسيارى از ابهامات متون حديثى و تحريف هاى نسّاخ و… مطّلع شده, به متنى خالى از ايراد و ابهام, دست يافت.مهم ترين تلاش در اين زمينه, تلاش علامه شوشترى در تأليفات مختلف خود, همچون قاموس الرجال, النجعة فى شرح اللّمعة و بخصوص اثر بسيار سودمند الأخبار الدخيلة است. اين تلاش ها هرچند با نواقص و كاستى هاى بسيار همراه است, ۴ ولى جهات مثبت آنها چنان خيره كننده است كه در هيچ بحث رجالى يا حديثى, در متن يا سند, نمى توان از مراجعه بدانها چشم پوشيد.
با ورود رايانه به حوزه تحقيقات علوم اسلامى و آماده شدن برنامه هاى نرم افزارى در اين زمينه , عرصه بسيار گسترده جديدى به روى حديث شناسى گشوده شد. نگارنده, سال هاست كه از رهگذر تلاش براى وارد ساختن اطّلاعات كتب حديثى به رايانه, توفيق هم نشينى مدام با احاديثِ اهل بيت(ع) را يافته است.اين انس مبارك, نگارش كتاب ها و مقالات چندى را در زمينه اسناد و رجال, به دنبال داشته كه از درگاه احديت, توفيق نشر اين آثار, بويژه مجموعه مبسوط توضيح الأسناد و مقالات و رسايل رجالى در دو زمينه توحيد مشتركات و توحيد مختلفات و نيز مقالات منبع شناسى كتب احاديث را خواستارم.
راقم اين سطور, طى سال ها كوشش, به نكات سودمند و راهگشايى در زمينه متون احاديث برخورد كرده كه در نظر دارد در ضمن مقالاتى به عرضه آنها بپردازد. مقاله حاضر, نخستين گام در اين زمينه است كه در آن, در جستجوهاى حديثى, بيش از همه از «برنامه نرم افزارى نور2» بهره جسته و كوشيده ايم كه با تدقيق در لغت, تا آن جا كه در توان بوده, براى كشف حقيقت, گام برداريم.
اميد كه اين تلاش, در پيشبرد تحقيقات حديث شناسى مؤثّر افتد و قبول طبع صاحب نظران حقيقى و اولياى نعمت واقعى را به همراه داشته باشد.
صفر1421 / اردى بهشت1380
1.محقّق حوزه علميه قم.
2.بين آثار آية الله والد در زمينه «ترتيب الأسانيد», با مجموعه آثار مرحوم بروجردى در اين زمينه, شباهت هايى ديده مى شود; ولى اين دو مجموعه, كاملاً مستقل از هم تأليف شده اند.
3.تجريد أسانيد الكافى, ص ۲(مقدّمه).
4.نگارنده مجلّدى از قاموس الرجال را براى بررسى تصحيفاتى كه مؤلف فقيد در رجال الكشى ادّعا كرده, به دقّت وارسى كرد و به اين نتيجه رسيد كه در اكثر موارد, اثبات تصحيف, دشوار است; بلكه در برخى از آنها قطعاً تصحيف رخ نداده است و تنها در موارد كمى تصحيف متن, مسلّم است; ولى در اين موارد, گاه چنان تفطّن مؤلّفْ جالب توجه است كه اگر ايشان به تصحيف عبارت و متن صحيح آن اشارت نكرده بود, شايد كس ديگرى متوّجه اين نكات نمى شد. تفصيل اين بحث, در اين مقال نمى گنجد.
