اهميّت رى

شهر رى را، پيش از اسلام، مركز دينى و پايگاه بزرگ مغان و زرتشتيان دانسته اند. شهرى مقدس به شمار مى آمده، و نوعى حكومت دينى، نظير
حكومت پاپ در واتيكان، به وسيله موبدان موبد، كه عنوان «زرتوشترتمه» (Zarathoushtrotema) يعنى همان زرتشت داشته، در آنجا برقرار بوده است. ^۱ در آناهيتا نوشته شده است: در سنت ايرانيان، دغدويه، زن پورشسب و مادر زرتشت، از رى بوده است. در حبيب السير هم ذكر گرديده كه مادر زرتشت از رى بوده است. در كتاب مزديسنا نيز از قول هرتسلفد چنين آمده: زرتشت در خانه پدر خويش پورشاسپه (پورشاسپ)، در رگا (رى) متولّد گرديد. ^۲ دياكونوف احتمال مى دهد كه مصمغان مقيم استوناوند دماوند رى، جانشينان قدرت جسمانى و غير روحانى زرتشت باشند كه در رى رئيس ايالت بود. ^۳ قلعه استوناوند يا استناباد قلعه اى است كه ميان رى و آمل قرار داشته و گفته اند از تاريخ بناى آن سه هزار سال مى گذشته. اين محل جايگاه دائمى مصمغان (مسمغان = مه مغان يعنى بزرگ تر مغان) بوده است كه تا سال 141 هجرى حكومتى مستقل داشتند و در اين سال به فرمان منصور دوانيقى از ميان برداشته شدند. ^۴
نام رى در كتاب توبيت از داستان هاى دوره اسارت يهود آمده است. توبيت از بزرگان يهود بوده است. مذكور افتادن نام رى در داستان توبيت، بدان صورت كه وى را بدانجا اميدى بوده، ظاهراً ارج و احترامى به اين شهر باستانى به نزد معتقدان به وى بخشيده بود. نيز رى اقامتگاه يهوديانى بوده كه سلم نصر ـ آشورى ـ آنان را تبعيد كرده است. ^۵
امّا رى در عهد اسلامى نيز تا قبل از حمله مغول يكى از مناطق ممتاز و با عظمت محسوب مى شده است. در جوامع روايى (در ذيل بلاد مذموم و ممدوح) ^۶ و متون جغرافيايى، احاديثى در مورد رى نقل شده است. آقاى دكتر حسين كريمان در پژوهش مفصل خود در اين زمينه، يك روايت در مدح رى از احسن التقاسيم نقل كرده است كه آن هم خبر مرفوع و غير مسند است. در مقابل در بسيارى از منابع، احاديثى در ذمّ رى وارد شده است. از جمله در بحار از امام جعفر صادق عليه السلام نقل شده است كه «... أهل المدينة تدعى الرّى هم أعداء اللّه و أعداء رسوله و أعداء أهل بيته...».^۷ همچنين در معجم البلدان از امام جعفر صادق عليه السلام و اهل بيت عليهم السلاماحاديثى نقل شده است كه رى از شهرهاى ملعونه و شوم برشمرده شده است. ^۸
ابن اثير در گزارش حوادث اواخر بنى اميّه، اكثر مردم شهر رى را هواخواه امويان و سفيانى كيش بر مى شمارد. «أكثر أهلها لميلهم إلى بنى اُميّة، لأنهم كانوا سفيانيّة...».^۹ اسكافى هم رى را در شمار شهرهايى مى آورد كه قبلاً مردم آن جا ناصبى بوده و سپس مستبصر گشته اند. ^۱۰ امّا به مرور زمان تشيع در رى گسترش يافت به طورى كه عدّه زيادى از اكابر اصحاب ائمه عليهم السلام و علما و محدثين شيعه از اين شهر برخاستند و سرانجام مذهب شيعه، مذهب عموم مردم گرديد. از اين رو، علامه مجلسى مى نويسد:
دور نيست كه احاديث ذمّ برخى از بلاد، همانند رى مربوط به همان زمان (معصومين) باشد نه تا زمان قيامت. ^۱۱
كجورى نيز در مورد حديث امام جعفر صادق عليه السلام مى نويسد:
محمول است بر وقت و زمان، يعنى همه وقت نيست. ^۱۲
دكتر كريمان هم مى نويسد:
گمان مى رود آن چه در ذمّ رى گفته شده، مخصوص همان زمان معصومان عليهم السلام بوده است نه تا به ابد. ^۱۳
شكوه رى در تاريخ اسلام با خاطره اى تلخ همراه است. حمداللّه مستوفى مى نويسد:
ملك رى به عظمتى بوده كه حكومتش در اول عمر سعد عليه اللعنة باعث قتل اميرالمؤمنين حسين بن على رضعهما شد و آن حكايت مشهور است. ^۱۴
طمع به حكومت رى باعث رقابت و مسابقه در ارتكاب جنايت هولناك كربلا، از سوى عمر بن سعد و شمر گرديده بود. و سرانجام اين طمع، عمر بن سعد را فريفت و دستش را به خون سومين امام معصوم عليه السلام و ياران پاكش
آلوده ساخت. اين دو بيت شعر به عمر بن سعد، منسوب است:
أَ أَتركُ مُلك الرّيّ و الرّىّ رَغَبهٌأم أَرجعُ مذموماً بقتل حُسَيْن
و فى قتله النار التى ليس دونَهاحجابٌ و ملكُ الرّىّ قُرّةُ عَيْن^۱۵
آيا حكومت رى را كه خواسته و آرزوى من است، فروگذارم يا با كشتن حسين نكوهيده شوم و در قتل حسين آتشى است كه در برابر آن سپرى وجود ندارد. و حكومت رى مايه روشنى چشم است.
شروانى آورده است:
يثرب به باد رفت به تعمير ملك شامبطحا خراب شد به تمنّاى ملك رى^۱۶