رى در متون كهن و گذشته

رى در بسيارى از متون تاريخى و جغرافيايى و ... آمده است و پژوهشى در اين همه، نيازمند چندين جلد كتاب و حتى دائرة المعارف است. امّا براى نمونه به برخى از منابع كهن و تاريخى كه از اوصاف رى سخن رفته است اشاره مى شود.
ايزيدور خاراكسى يونانى درباره رى مى گويد:
رى از تمامى شهرهاى ماد بزرگ تر بود. ^۱
در يكى از نوشته هاى پارسى ميانه كه به زبان و خط پهلوى است. نام رى به عنوان يكى از شهرستان هاى كوست آتورپاتكان آمده است. ^۲
ابن رسته در كتابش الاعلاق النفيسه كه در 290ه .ق تأليف يافته مى نويسد:
«رى شهر بزرگى است كه رود روذه از آن مى گذرد. و مقابل مسجد جامع، قلعه رى واقع است كه بر سر كوهى بلند و صعب العبور قرار گرفته است. وقتى بر اين قلعه بالا رفتى تمام پشت بام هاى شهر رى را مى بينى». ^۳
ابن خردادبه در قرن سوم هجرى مى نويسد:
«و دانشمندان گويند: بهترين زمين هاى آفريده شده، رى است كه در آنجا (خيابان هاى) سُرُّ و سَرْبان نيكو است». ^۴
ابن فقيه در وصف رى در مختصر البلدان مى گويد:
فهى عروس الأرض وسكة الدنيا و واسطة خراسان وجرجان والعراق وطبرستان وهى أحسن الارض مخلوقة؛ ^۵
پس آن (رى) عروس زمين وگذرگاه و چهارراه دنيا وحلقه اتصال خراسان وگرگان وعراق وطبرستان است وآن بهترين زمين آفريده شده است.
ابودلف جهانگرد معروف قرن چهارم به اوصاف رى پرداخته مى نويسد:
«در وسط رى شهر عجيبى با دروازه هاى آهنى و باروى عظيم وجود دارد». ^۶
استخرى رى را در شمار ديار طبرستان و ديلم و بزرگ ترين شهر ناحيه شرق مى داند. وى مى نويسد:
و بزرگ ترين شهرى از اين كى ياد كرديم از عراق گذشته بر حدود مشرق شهر رى است. دروازه هاى معروف دارد. يكى را دروازه باب طاق خوانند كى سوى كوهستان و عراق رود. و دروازه بليسان كى سوى قزوين رود، و دروازه كوهك سوى قم. ^۷
استخرى، اوصاف رى و محصولات آن را شرح مى دهد. و شهرها و روستاهاى اطراف رى را بر مى شمارد. از جمله از «بسا» يا «بشاويه»، بخش فشاپويه امروزى نام مى برد.(2)
ابن حوقل مى گويد:
«رى شهر بزرگى است مقدار عمارت آن يك فرسخ و نصف است در يك فرسخ و نصف. افزون بر قنات ها دو نهر در شهر جارى است. از آنجا پنبه خيزد به فراوانى. و پنبه آن را به عراق برند». ^۸
مقدسى در قرن چهارم به تحسين و تمجيد فراوان رى پرداخته است. وى محصولات كشاورزى و غذاها و بازرگانى و بازار و كاروانسراها و گرمابه هاى تميز و مردم شهر و روستاهاى بزرگ رى را ستوده است. ديگر تعابير و سخنان مقدسى در مورد رى چنين است: «رى الجليله»، «و الرّىّ من أجلّ ممالكهم»، «و هو بلد كبير»، «الرى بلد جليل بهىّ نبيل» و «هو أحد مفاخر الاسلام». ^۹
و اين تعابير همگى تأكيدى است به بزرگى و جلالت و شأن و درخشش شهر رى و اين كه اين شهر يكى از افتخارات جهان اسلام محسوب مى شده است.
در كتاب اشكال العالم متعلق به قرن چهارم هجرى، رى در شمار ولايت ديلمان ذكر شده و در وصف رى آمده است:
بزرگ تر شهرى كه از شهرهاى ديالمه است رى مى باشد. شهرى است كه چون از عراق بگذرى تا آخر اسلام بيرون از نشابور هيچ شهرى بزرگ تر و معمورتر و با مال تر و نعمت دارتر از آن نيست. اما عمارت آن به يكديگر نزديك و دهات سواد رى بيشتر است. درازى شهر يك فرسنگ باشد در مانند آن پهنا. بناهاى ايشان از گچ و خشت پخته باشد.... ^۱۰
در كتاب حدود العالم از تأليفات قرن چهارم هجرى آمده است:
رى شهرى است عظيم و آبادان، با خواسته و مردم و بازرگانان بسيار، مستقر پادشاه جبال. ^۱۱
ابو عبيد بكرى اندلسى متوفى 487هق مى نويسد:
الرى كورة معروفه؛
رى ناحيه اى است مشهور. ^۱۲
ياقوت حموى متوفى 626ه .ق در معجم البلدان، اطلاعات مبسوطى را در مورد تاريخ و جغرافياى رى عرضه داشته است. از جمله مى نويسد:
و هي ـ الرّىّ ـ مدينة مشهورة من أُمّهات البلاد و أعلام المُدن، كثيرة الفواكه و الخيرات، و هى محطّ الحاجّ على طريق السابله و قصبة بلاد جبال؛ ^۱۳
و آن (رى) شهرى مشهور و يكى از امّهات بلاد و شهرهاى سرشناس است. داراى ميوه ها و نعمت هاى فراوان، منزلگاه حاجيان است به راه سابله، و مركز بلاد جبال است.
همچنين ياقوت در ضمن شمردن نواحى اطراف رى از «بشاويه» يعنى بخش فشاپويه نام مى برد. ^۱۴
در يك متن جغرافيايى ديگر قرن چهارم هجرى آمده است:
رى شهرى است باشكوه و مردمان آن آميخته از فارسى و عرب و ترك... و شهرى است پردرخت. ^۱۵
عبدالجليل قزوينى رازى مى نويسد:
رى از امهات بلاد عالم است. ^۱۶
در يك متن جغرافيايى قرن ششم هجرى آمده است: «الرى مدينة كبيرة؛ رى شهرى بزرگ است». نيز آمده است:
رى شهرى بزرگ... وداراى بازارهاى آباد وبازرگانى با رونق است. ^۱۷
عماد الدين زكرياى قزوينى متوفى 682ه . مى نويسد:
رى شهرى مشهور و يكى از امّهات بلاد و شهرهاى سرشناس است. ^۱۸
صفى الدين بغدادى متوفى 739ه . مى نويسد:
الرّىّ بفتح اوّله و تشديد ثانيه، مدينة مشهورة من اُمّهات البلاد و أعلام المدن. ^۱۹
ابوالفداء متوفى 732 ه .ق به نقل از ابن حوقل گويد:
رى شهر بزرگى است مقدار عمارت آن يك فرسخ و نصف است در يك فرسخ و نصف فرسخ.
همچنين از اللباب نقل مى كند كه رى شهرى است از بلاد ديلم ميان قومس و جبال و منسوب بدان را رازى گويند به الحاق زاء در آخرش. ^۲۰
ابوالفداء، خود رى را در جدول بلاد جبل آورده است. ^۲۱
حمداللّه مستوفى مورخ و جغرافى دان مشهور در 740ه .ق در كتابش نزهة القلوب به تفصيل در مورد رى، سخن به ميان آورده است. وى رى را به عنوان يكى از نواحى مهم عراق عجم، آورده و نوشته است:
رى از اقليم چهارم است و ام البلاد ايران و به جهت قدمت آن را شيخ البلاد خوانند. ^۲۲
همچنين مى نويسد:
مهدى خليفه عباسى احياى عمارت رى كرد و شهر عظيم شد چنان كه گويند سى هزار مسجد و دو هزار و هفت صد و پنجاه مناره در آن بود. شهر را بر سر سنگى با هم مخاصمت افتاد زيادت از صد هزار آدمى به قتل آمدند و خرابى تمام به حال شهر راه يافت و در فترت مغول به كلى خراب شد. ^۲۳
حمداللّه مستوفى در شرح عراق عجم، از چهار شهر مهمّ اين ناحيه يعنى قم، اصفهان، همدان و رى نام مى برد كه در شعر شاعرى بدان اشاره شده است و از جمله در وصف رى سروده شده است:
معدن مردمى و كان كرم شاه بلادرى بود كه چو رى در همه عالم نبود^۲۴
محمد بن عبدالمنعم الحميرى مى نويسد:
رى ناحيه اى است مشهور منسوب به بلاد جبل. امّا از آنجا نيست بلكه به خراسان نزديكتر است. ^۲۵
كلاويخو جهانگرد دوره تيمورى بعد از ديدن خرابه هاى رى مى نويسد:
اين آثار همان شهرى است كه در گذشته بزرگترين شهر آن
منطقه بوده. ^۲۶
امين احمد رازى مؤلف هفت اقليم كه از مصنفات 1002 قمرى است در باب رى مطالبى را آورده و از جمله نوشته است:
ملك رى شهريار، ولايتى است با نام... ، اصمعى آورده كه «الرى عروس الدنيا». ^۲۷
و اصل شهر رى درحادثه چنگيزخان چنان چه گذشت نوعى خراب گرديد كه آبادانى نقش بالكليه از وى محو گشت و امروز دارالملك يكى طهران و ديگرى ورامين است. ^۲۸
شاردن جهانگرد معروف عهد صفويان مى نويسد:
در... مشرق ساوه ... در گوشه و كنار اطلال و آثار باقيه شهر معروف رى، بزرگترين بلاد آسيا مشاهده مى شود. تعريفات فوق العاده حيرت آورى كه از رى مى كنند، باور كردنى نمى باشد، ولى با وجود اين، مورد تصديق تمام تاريخ نويسان است، به علاوه عدّه اى نيز با مشاهدات عينى خود آن ها را تأييد مى كنند. در علم معرفة البُلدان ايرانى آمده است كه در دوره خلافت المهدى محمد بن عبداللّه دوانيقى كه در سده نهم ميلادى (قرن سوم هجرى) ^۲۹ مى زيسته، بلده رى به نود و شش بخش و ناحيه قسمت مى شده است، و در هر يك از اين بخش ها چهل و شش خيابان و در هر خيابانى چهارصد باب خانه، باغچه و ده باب مسجد وجود داشته است. شش هزار و چهارصد باب مدرسه، شانزده هزار و ششصد باب گرمابه، پانزده هزار مناره مسجد، دوازده هزار آسياب، هزار و هفتصد رشته آب چشمه، سيزده هزار باب كاروانسرا آبادى اين سواد اعظم را تشكيل مى داده است. من جرأت نمى ورزيدم كه شماره منازل و خانه هاى مسكونى شهر را ذكر كنم؛ زيرا تعداد نفوس اين بلده را فقط بالغ بر نيمه اين شماره مى توانم باور كنم، با وجود اين علماى جغرافى اروپايى در اين مورد به دعاوى نويسندگان شرقى اعتماد مى كنند. مورّخين عرب نيز تأييد مى كنند كه در سده سوم هجرى، يعنى درست در دوره مورد بحث، رى پر جمعيت ترين بلده آسيا بوده است، و مدّعى هستند كه در روى زمين غير از بابل هيچ شهرى از لحاظ كثرت نفوس و يا از جهت ثروت و مكنت اين قدر معظم و معتبر نبوده است، به همين جهات، در كتب تاريخى، القاب و عناوين عاليه براى بلده رى مشاهده مى شود: ام البلاد، باب الابواب الارض، سوق العالم، بلدة البلاد. ^۳۰
شروانى در مورد رى مى نويسد:
«رى از بلاد قديمه و مداين عظيمه بوده» ^۳۱ ، «رى مدينه مشهوره بوده، روزگارش چنان خراب نموده كه اكنون جز خرابه چند وآثار پست و بلند چيزى ندارد. ^۳۲ راز ولايتى است مشهور و ديارى است
معمور. رى دارالملك راز بوده وبعضى رى را راز گويند والاول هو الاصح ^۳۳ ».
كتاب حديقه الاقاليم كه مؤلف آن در اواخر دوره صفوى و حكومت افشاريه و زنديه مى زيسته و در خدمت امراى هند بوده در مورد رى نوشته است:
رى ولايتى است با نام.
سپس شرحى از خصائص عرضه مى دارد از جمله اين كه:
رى داراى 15035 يخچال و 1400 طاحونه (آسياب) بوده و در هر مسجد هزار چراغ داشته و هر شب روشن مى كردند.
وى در گزارش خود در مورد رى، برخى آمار ديگر ارائه نموده است كه باورش مشكل است. سپس در انتها مى نويسد:
در حادثه چنگيزخان اين شهر را نوعى خراب كردند كه نقش آبادى به كلى از وى محو شد و بعد از آن دارالملك رى، تهران مقرر شد. ^۳۴
محمد پادشاه درباره رى مى نويسد:
شهر مشهور است. ^۳۵