شجره علمى خاندان اشعرى قم
محمد حاج تقى
مقدمه
از مهم ترين رويدادهاى تاريخ تشيّع، مهاجرت اعراب اشعرى در سال 82 هـ.ق . از كوفه به قم است. ۱
اعراب اشعرى، طايفه اى از قبيله بنى ذخران بن وائل بن جماهر بن اشعر، از اهل يمن بودند كه عده اى از آنها اسلام آوردند و در مكه به حضرت رسول اكرم(ص) ملحق شدند. اينان در زمان فتح ايران حضور فعالى در سپاه اسلام داشتند ۲ و بعد از فتوحات، در كوفه مستقر شدند تا زمانى كه احوص و عبدالله، از بزرگان اشعرى، از ترس عقوبت حجّاج (به خاطر شركت و هم كارى در قيام عبدالرحمن بن اشعث) به شهر قم مهاجرت كردند. ۳ اشعرى هاى مهاجر، از شيعيان امامى بودند و توانستند در مدت كمى موقعيت خود را در قم تثبيت كنند و بر بوميان، غالب و صاحب مكنت و مال شوند. زاد و ولد بسيار آنان روز به روز شوكت و قدرت آنها را افزايش داد. در «تاريخ قم» آمده است:
«نسل اعراب اشعرى در قم، زياده بر شش هزار نفر رسيد. عبدالله بن سعد، 42 فرزند و حمزة بن البيع 42 فرزند و عامر بن عمران، 41 فرزند و از نسل ابوبكر و اليسع و عمران و آدم، اولاد عبدالله بن سعد، 2400 نفر وجود دارند واز فرزندان برادرش احوص، از دو وجود مالك بن احوص و احوص، 1200 شخص پيدا شده اند.» ۴
اما آنچه اين مقاله درمقام پاسخ گويى به آن است:
الف) احصاى كامل محدّثين خاندان اشعرى در قرون دوم، سوم و چهارم هجرى؛
ب) تبيين روند رشد و گسترش كمى و كيفى اين خاندان و ميزان پراكندگى آنها در قرون دوم، سوم و چهارم هجرى؛
ج) تأثير خاندان اشعرى بر حيات علمى شهر قم در قرون مذكور؛
د) روشن كردن اهميت و اعتبار اشعريان در تكوين فقه و حديث اماميه؛
و) يافتن شجره نسب هاى اشعريان در حد مقدور. .*. 1ـ آدم بن اسحق بن آدم بن عبدالله بن سعد اشعرى:(ق3) (ثقه)برادرزاده زكريا بن آدم. از اماميه ۵ كتاب او را احمد بن ابى عبدالله برقى و محمد بن عبد الجبار روايت مى كنند. ۶
2ـ آدم بن عبدالله بن سعد اشعرى:(ق2) (امج ۷ ) ۸ پدر زكريا بن آدم و از اصحاب امام جعفر صادق(ع) است. ۹
3ـ ابراهيم بن محمد اشعرى :(ق2) (ثقه) از اصحاب امام موسى بن جعفر(ع) و على بن موسى(ع) است. ۱۰ او داراى كتابى است كه بين او و برادرش فصل مشترك است. ۱۱ (راوى اين كتاب حسن بن على بن فضال است ۱۲ ). شيخ طوسى به اشتباه،او و برادرش را جزء كسانى مى آورد كه از ائمه(ع) روايت نكرده اند، اما روايات آنها موجود است. البته اين تنها موردى نيست كه شيخ طوسى چنين كارى مى كند، موارد بسيار ديگرى هم وجود دارد. ۱۳
4ـ ابراهيم بن مفضل بن قيس بن رمانه اشعرى: (ق2) (امج) ۱۴ از اصحاب امام جعفر صادق(ع) است. ۱۵
5ـ احمد بن ابى زاهر موسى اشعرى: ابو جعفر(ق3) (ثق) ۱۶ وى از بزرگان قم بوده است ولى احاديثى كه از وى روايت شده است (سلسله اسنادش) بى عيب و نقص نيست. از اصحاب خاص وى محمد بن يحيى عطار است. ۱۷ وى صاحب كتاب است از آن جمله: البداء، النوادر، صفة الرسل والانبياء والصالحين، الزكاة، احاديث الشمس والقمر، الجمعه والعيدين، الجبر والتفويض. ۱۸
6ـ احمد بن ادريس بن احمد اشعرى: ابو على معلم (ق 3و4) (ثقة)، كثير الحديث، فقيه، صحيح الروايه، روايات وى قابل اعتماد است. ۱۹ وى از اصحاب امام عسكرى(ع) است، ولى از ايشان روايت نكرده است. ۲۰ تلعكبرى از وى بدون اجازه روايت مى كند. ۲۱ كتاب وى النوادر است كه بزرگ و سودمند است. سرانجام در راه مكه در محلى به نام قرعا (در سال 306هـ.ق.) فوت كرد. ۲۲
7ـ احمد بن اسحاق بن عبدالله بن سعد بن مالك بن احوص اشعرى: ابو على (ق3) (ثقة) پسر عموى زكريا بن آدم، از وكلا و سفرا و ابواب ائمه(ع)، شيخ و بزرگ قمى ها، كبير القدر. ۲۳ وى از اصحاب ابى جعفر الشافى و ابى الحسن الثالث(ع) و از خواص اصحاب ابى محمد(ع) بوده است و از تمامى آنها روايت نقل مى كند و از كسانى است كه امام زمان(ع) را ديده ۲۴ . توقيعى از سوى امام زمان(ع) در توثيق وى صادر شده است. ۲۵
روايات چندى در رجال كشّى در علوّ مرتب و نزد ائمه(ع) وجود دارد از آن جمله: وى قصد حج مى كند و در راه هزار دينار نياز داشته است، امام زمان(ع) توقيعى صادر مى كند و دستور مى دهند هزار دينار را به وى بدهند و وقتى به شهرش بازگشت باز هم از جانب امام (ع) به اوپرداخت شود. در همين سفر بود كه وى در حلوان وفات يافت. ۲۶ از كتاب هاى بزرگ وى علل الصوم و مسائل الرجال (مسايلى كه از ابى الحسن الثالث ـ ع ـ پرسيده شده است و او آنها را جمع كرده است) است. ۲۷
8ـ احمد بن عبدالله بن عيسى بن مصقلة بن سعد اشعرى:(ق3) (ثقه) ۲۸ از اصحاب ابى جعفر الثانى(ع) و از او داراى نسخه اى است. ۲۹
9ـ احمد بن محمد بن عبيد اشعرى: (ق3) (امج) ۳۰ از اصحاب ابى جعفر الثانى(ع) ۳۱ بوده است. آية الله خوئى احتمال مى دهد وى همان احمد بن محمد بن عبيدالله باشد. ۳۲
10ـ احمد بن محمد بن عبيدالله اشعرى: (ق3) (ثقه) از شيوخ و بزرگان اماميه، ۳۳ از اصحاب ابى جعفر الثانى ۳۴ و ابى الحسن الثالث(ع) است. ۳۵ وى صاحب كتاب النوادر است. ۳۶
11ـ احمد بن محمد بن عيسى بن عبدالله بن سعد بن مالك اشعرى: ابا جعفر (ق2و3) (ثقه) شيخ و رئيس و فقيه بدون معارض قمى ها است، ۳۷ از اصحاب امام رضا و امام جواد و امام عسكرى(ع) ۳۸ بوده است. نفوذ و مقام وى در قم به حدى بوده كه حاكم محلى شهر به ملاقات وى مى آمده است. از جمله كتاب هاى ايشان: التوحيد، فضل النبى(ص)، المتعه، النوادر، (اين كتاب باب بندى نشده بود و داود بن كوره آن را باب بندى كرد) الناسخ و المنسوخ ۳۹ ، الاظلة، المنسوخ، فضائل العرب. ابن نوح گويد نزد الدبيلى، كتابى از او ديدم در حج. ۴۰
12ـ ادريس بن عبدالله بن سعد اشعرى: ابو جرير (ق 2) (ثقه) ۴۱ از بزرگان اماميه، ۴۲ وى از اصحاب امام صادق ۴۳ و امام كاظم ۴۴ و امام رضا(ع) ۴۵ بوده است و داراى كتاب است. ۴۶
13ـ ادريس بن عيسى اشعرى: (ق2) (ثقه) از اصحاب ابى الحسن الثانى(ع) وى بر امام وارد شد و يك حديث از ايشان فراگرفت. ۴۷
14ـ اسحاق بن آدم بن عبدالله اشعرى: (ق2) (مجهول) ۴۸ از اصحاب ابى الحسن الثانى(ع) است ۴۹ وى صاحب كتاب است. ۵۰
15ـ اسحاق بن عبدالله بن سعد بن مالك اشعرى: (ق2) (ثقه) از اصحاب ابى عبدالله و ابى الحسن(ع) بوده است و پسر او احمد بن اسحاق مشهور است. ۵۱
16ـ اسماعيل بن آدم بن عبدالله سعد اشعرى: (ق3) (ثقه) از بزرگان قمى ها و صاحب كتاب است. ۵۲
17ـ اسماعيل بن سعد احوص اشعرى: (ق2) (ثقه) ۵۳ از اصحاب ابى الحسن الاول ۵۴ و ابى الحسن الثانى(ع) ۵۵ بوده است.
18ـ بائس مولى حمزة بن يسع اشعرى: (ق2) (ثقه) ۵۶ از اصحاب ابى الحسن الثانى(ع) ۵۷ بوده است.
19ـ بكر بن محمد اشعرى:(ق2)(مجهول) از اصحاب ابى الحسن الاول(ع) ۵۸ بوده است.
20ـ جعفر بن محمد بن عبيدالله اشعرى: (ق2) (امم) ۵۹ او صاحب كتاب است. ۶۰
21ـ حسن بن ابى قتاده على بن عبيد بن حفص بن حميد مولى سائب بن مالك اشعرى: ابا محمد (ق3) (حسن) ۶۱ وى مردى شاعر و اديب بوده است. پدرش از اصحاب امام صادق(ع) و امام كاظم(ع) بوده و عده اى از وثاقت پدر حكم بر وثاقت وى كرده اند. ۶۲
22ـ حسن بن عبد الصمد بن محمد بن عبيدالله اشعرى: (ق2) (ثقه) شيخ قمى ها، صاحب كتاب النوادر است. ۶۳
23ـ حسن بن على زيتونى اشعرى: ابو محمد (ق4) (امم) ۶۴ . براى اوست كتاب النوادر. ۶۵
24ـ حسين بن احمد بن ادريس اشعرى: اباعبدالله (ق4) ۶۶ (ثقه) ۶۷ از اساتيد صدوق ۶۸ و شيخ در موارد زيادى از وى اظهار رضايت مى كند. ۶۹ تلعكبرى با اجازه از او روايت مى كند. ۷۰
25ـ حسين اشعرى: ابوعبدالله (ق3) (ثقه). ۷۱
26ـ حسين بن احمد بن عامر (عمران) اشعرى: ابوعبدالله (ق3) (ثقه) ۷۲ از مشايخ كلينى ۷۳ است، صاحب كتاب النوادر است. ۷۴
27ـ حسين بن محمد بن عامر اشعرى: (ق3) (امج) ۷۵ از اصحاب ابى الحسن الثانى، ابى محمد و صاحب الدار(ع) ۷۶ و از مشايخ كلينى بوده است. كلينى روايات زيادى از وى نقل مى كند. ۷۷
28ـ حسين بن محمد بن عمران اشعرى: (ق2) (ثقه) ۷۸ از سلسله رواة شيخ طوسى است. ۷۹
29ـ حمزة بن يسع اشعرى: (ق2) (حسن) ۸۰ از اصحاب امام جعفر صادق ۸۱ و امام كاظم(ع) ۸۲ بوده است.
30ـ حمزة بن يعلى اشعرى: ابو يعلى (ق 2و3) (ثقه) از بزرگان اماميه ۸۳ و از اصحاب ابى الحسن الثانى و ابى جعفر الثانى(ع) مى باشد. او صاحـب كتاب است. ۸۴
31ـ داود بن عامر اشعرى: (ق3) (امج) ۸۵ از اصحاب ابى محمد(ع) است. ۸۶
32ـ ريان بن صلت اشعرى: قمى خراسانى الاصل بغدادى، ابـو على (ق2و3) ۸۷ (ثقه) صـدوق، مقبول الحـديث، ۸۸ از اصحاب امام كاظم، ۸۹ امام رضا ۹۰ ، امام جواد ۹۱ امام هادى ۹۲ و امام عسكرى(ع) ۹۳ بوده است.
وى احاديث بسيار زيادى در موضوعات مختلف از امام رضا(ع) نقل كرده و صاحب كتابى است كه در آن كلام امام رضا(ع) را در فرق بين آل و امت جمع كرده است. ۹۴ در رجال كشّى در وصف وى رواياتى نقل مى كند از آن جمله:
1.تاريخ قم، حسن بن محمد قمى، ترجمه حسن بن على قمى، به تصحيح سيد جلال الدين تهرانى(انتشارات توس، ۱۳۶۱ش.) ص ۲۴۰
2.همان، ص ۲۶۶ ـ ۲۷۰
3.همان، ص ۲۴۵ و ۲۴۶
4.همان، ص ۲۴۰ و ۲۴۱
5.فهرست اسماء مصنفى الشيعة، احمد بن على نجاشى، (قم، انتشارات اسلامى) ص ۱۰۵؛ الرجال، ابن داود، (انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۴۲ش.) ص ۹؛ الرجال، حسن بن يوسف حلى (علامه)، به تصحيح سيد محمد صادق بحرالعلوم (چاپ دوم: نجف، انتشارات حيدريه، ۱۳۸۱هـ./۱۹۶۱م.) ص ۱۳
6.اعيان الشيعة، محسن امين، به تحقيق حسن امين (بيروت، دارالتعارف، ۱۴۰۳هـ.۱۹۸۳/م.).
7.امج : امامى مجهول؛ امم : امامى ممدوح.
8.تنقيح المقال فى علم الرجال، مامقانى، (چاپ سنگى، ۱۳۴۹هـ.) ج ۱، ص ۴
9.الرجال، محمد بن حسن طوسى، (قم، انتشارات رضى، ۱۳۸۰هـ./۱۹۶۱م.) ص ۱۴۳؛ اعيان الشيعة، ج ۲، ص ۶۸
10.رجال النجاشى، ص ۲۴؛ الرجال، ابن داود، ص ۱۷؛ الرجال، علامه، ص ۶؛ مسند الامام الكاظم(ع)، عزيز الله عطاردى، (چاپ اوّل: كنگره امام رضا ـ ع ـ ۱۴۰۹هـ.) ج۳، ص ۲۸۷
11.الفهرست، طوسى، (قم، انتشارات رضى) ص ۸ و ۱۲۵
12.همان، ص ۵؛ الرجال، طوسى، ص ۴۵۱ و ۴۸۹؛ اعيان الشيعه، ج۲، ص ۲۰۳
13.مسند الامام الكاظم(ع)، ج۳، ص ۲۸۷
14.تنقيح المقال (من نتائج التنقيح)، ج۱، ص ۷
15.الرجال، طوسى، ص ۴۷؛ معجم رجال الحديث و تفصيل طبقات الرواة، ابوالقاسم خويى (چاپ سوم: بيروت، ۱۴۰۳هـ./۱۹۸۳م.) ج۱، ص ۲۹۸
16.تنقيح المقال (من نتائج التنقيح)، ج ۱، ص ۸
17.الرجال، طوسى، ص ۴۵۳؛الرجال، ابن داود، ص۲۲، ۳۸۷، ۴۱۷؛ الرجال، علامه، ص۲۰۳
18.الفهرست، طوسى، ص۲۵؛ رجال النجاشى، ص۸۸
19.همان، ص۲۶؛ همان، ص۹۲؛ الرجال، ابن داود، ص۲۳ و ۳۹۰
20.الرجال، طوسى، ص۴۲۸؛ كتاب الرجال، احمد بن ابى عبدالله برقى، (انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۴۲هـ.) ص۶۰
21.همان، ص۴۴۴
22.الفهرست، طوسى، ص۲۶؛ رجال النجاشى، ص۹۲، اعيان الشيعه، ج ۲، ص۴۷۷ و ۴۷۸
23.همان، ص۲۶؛ همان، ص۹۱؛ همان، ج۲، ص۴۷۸ و ۴۷۹
24.الرجال، طوسى، ص۳۹۸ و ۴۲۷؛ كتاب الرجال، برقى، ص۵۶، ۵۹ و ۶۰؛ الرجال، ابن داود، ص۲۴؛ الرجال، علامه، ص۱۵ و ۲۷۵
25.اختيار معرفة الرجال (رجال الكشّى)، طوسى، به تصحيح حسن مصطفوى (انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۴۱ هـ.) ص۵۵۷ و ۵۵۸
26.همان، ص۵۵۷؛ بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، محمد باقر مجلسى، (چاپ دوم: بيروت، دار احياء التراث العربى، ۱۴۰۳هـ.) ج ۵۱، ص۳۰۶
27.الفهرست، طوسى، ص۲۶؛ رجال النجاشى، ص۹۱
28.تنقيح المقال (من نتائج التنقيح)، ج ۱، ص۹
29.رجال النجاشى، ص۱۰۱؛ الرجال، ابن داود، ص۳۱؛ الرجال، علامه، ص۲۰
30.تنقيح المقال، ج ۱، ص۸۸
31.الرجال، طوسى، ص۳۹۹
32.معجم رجال الحديث، ج ۲، ص۲۸۷
33.الرجال، ابن داود، ص۴۲
34.الرجال، طوسى، ص۳۹۷؛ كتاب الرجال، برقى، ص۵۷
35.رجال النجاشى، ص۷۹
36.همان.
37.الفهرست، طوسى، ص۲۵؛ الرجال، علامه، ص۱۳ و۱۴
38.الرجال، طوسى، ص۳۳۶، ۳۹۷، ۴۰۹؛ رجال الكشّى، طوسى، ص۵۱۲؛ كتاب الرجال، برقى، ص۵۹.
39.الفهرست، طوسى، ص۲۵
40.رجال النجاشى، ص۸۱
41.الرجال، ابن داود، ص۴۹؛ كتاب الرجال، برقى، ص۵۲؛ تنقيح المقال(من نتائج التنقيح)، ج۱، ص۱۰۵ و ۱۰۶
42.رجال النجاشى، ص۱۰۴
43.الرجال، طوسى، ص۱۵۰
44.كتاب الرجال، برقى، ص۵۲
45.رجال النجاشى، ص۱۰۴؛ الرجال، علامه، ص۱۳؛ الرجال، ابن داود، ص۳۸۹
46.همان؛ همان.
47.الرجال، طوسى، ص۳۶۷؛ الرجال، ابن داود، ص۴۹؛ الرجال، علامه، ص۱۲؛ تنقيح المقال، ج ۱، ص۱۰۶
48.الرجال، ابن داود، ص۵۱؛ تنقيح المقال، ج۱، ص۱۱۰
49.رجال النجاشى، ص۷۳
50.الفهرست، طوسى، ص۱۵؛ رجال النجاشى، ص۷۳؛ الرجال، ابن داود، ص۵۱
51.الرجال، طوسى، ص۱۴۹؛ كتاب الرجال، برقى، ص۲۸؛ ابن داود، ص۵۲؛ رجال النجاشى، ص۷۳؛ الرجال، علامه، ص۱۱؛ تنقيح المقال، ج ۱، ص۱۱۴ و ۱۱۵
52.الرجال، ابن داود، ص۵۴؛ رجال النجاشى، ص۲۷؛ الرجال، علامه، ص۹؛ تنقيح المقال، ج۱، ص۱۲۶
53.الرجال، طوسى، ص۳۶۷؛الرجال، ابن داود، ص۵۶؛ الرجال، علامه، ص۸
54.كتاب الرجال، برقى، ص۵۱
55.الرجال، طوسى، ص۳۶۷؛ الرجال، علامه، ص۸
56.الرجال، ابن داود، ص۶۴
57.الرجال، طوسى، ص۳۷۰؛ تنقيح المقال، ج۱، ص۱۶۰
58.مسند الامام الكاظم(ع)،ج ۳، ص۳۳۷؛ معجم رجال الحديث، ج۳، ص۳۵۱
59.الرجال، ابن داود، ص۸۸؛ تنقيح المقال(من نتائج التنقيح)، ج۱، ص۲۷
60.الفهرست، طوسى، ص۴۳؛ الرجال، ابن داود، ص۸۸
61.تنقيح المقال (من نتائج التنقيح)، ج۱، ص۳۵
62.معجم رجال الحديث، ج۴، ص۲۸۱
63.رجال النجاشى، ص۶۲؛ الرجال، ابن داود، ص۱۰۹؛ الرجال، علامه، ص۴۴
64.تنقيح المقال(من نتائج التنقيح)، ج۱، ص۳۷
65.رجال النجاشى، ص۶۲؛ الرجال، ابن داود، ص۱۱۳
66.الرجال، طوسى، ص۴۶۷
67.تنقيح المقال(من نتائج التنقيح)، ج۱، ص۴۱
68.الرجال، طوسى، ص۴۷۰
69.معجم رجال الحديث، ج۵، ص۱۸۹و ۱۹۰
70.الرجال، طوسى، همان، ص۴۶۷
71.الرجال، علامه، ص۵۲
72.رجال النجاشى، ص۶۶
73.الرجال، طوسى، ص۴۶۹
74.رجال النجاشى، ص۶۶
75.تنقيح المقال، ج۱، ص۳۹
76.معجم رجال الحديث، ج۶، ص۷۲ و ۷۳
77.الكافى، كلينى، به تصحيح على اكبر غفارى(بيروت، دارالاضواء، ۱۴۰۵هـ./۱۹۸۵م.) ج۱، ص۴۶، ۲۰۵، ۴۶۸، ۵۳۷
78.تنقيح المقال(من نتائج التنقيح) ج۱، ص۴۲
79.الاستبصار فيما اختلف من الاخبار، طوسى، به تحقيق سيد حسن خرسان (چاپ دوم: بيروت، دارالاضواء، ۱۴۰۶هـ./۱۹۸۵م.) ج۲، ص۱۳۷
80.تنقيح المقال(من نتائج التنقيح) ج۱، ص۴۶
81.الرجال، طوسى، ص۱۷۸؛ الرجال، ابن داود، ص۱۳۴
82.همان، ص۳۴۷؛ كتاب الرجال، برقى، ص۴۸
83.الرجال، ابن داود، ص۱۳۴
84.رجال النجاشى، ص۱۴۱؛ الرجال، علامه، ص۵۳
85.تنقيح المقال(من نتائج التنقيح) ج۱، ص۵۲
86.الرجال، طوسى، ص۴۳۱؛ كتاب الرجال، برقى، ص۶۱
87.الرجال، ابن داود، ص۱۵۴؛ الرجال، طوسى، ص۳۷۶؛ الرجال، علامه، ص۷۰
88.الرجال، طوسى، ص۳۷۶؛ رجال النجاشى، ص۱۶۵؛ الرجال، علامه، ص۷۰؛ مسند الامام الجواد(ع)،عزيز الله عطاردى(چاپ كنگره امام رضاـ ع ـ ،۱۴۱۰هـ.) ص۲۸۱
89.مسند الامام الكاظم(ع)، ج۳، ص۳۹۰
90.الرجال، طوسى، ص۳۷۶؛ كتاب الرجال، برقى، ص۵۴ و ۵۹
91.مسند الامام الجواد(ع)، ص۲۸۱ و ۲۸۲
92.الرجال، طوسى، ص۴۱۵
93.مسند الامام العسكرى(ع)، عزيزالله عطاردى (چاپ كنگره امام رضا ـ ع ـ ۱۴۱۰هـ.) ص۳۱۵ و ۳۱۶
94.رجال النجاشى، ص۱۶۵
