پیش نیاز های شناخت حدیث

پژوهشگر ، پيش از ورود به ميدان فهم حديث و تحقيق در مضمون و محتواى احاديث اسلامى ، بايد استناد آنها را به پيامبر صلى الله عليه و آله و خاندان او، اثبات نمايد و براى تأمين اين هدف ، بايد به علوم و ويژگى هاى زير، مجهّز باشد:

يك. علم رجال

علم رجال ، دانشى است كه در آن ، به شناخت راويان حديث و بررسى برخى ويژگى هاى آنان كه در قبول يا ردّ حديث مؤثّرند، پرداخته مى شود. آشنايى با اين علم براى پژوهشگر ، ضرورى است .

دو. علم درايه

علم درايه ، دانشى است كه در آن ، خصوصيات سند (مانند: اتّصال ، انقطاع ، صحّت ، ضعف ، اِسناد ، ارسال)[۱]و يا خصوصيات متن (مانند : نص يا ظاهر ، مجمل يا مبيَّن ، محكم يا متشابه) ، بررسى مى شوند. آشنايى با اين علم نيز براى پژوهشگر علوم حديث ، ضرورى است .

سه. تخصّص در نقد و ارزيابى متن

علم رجال ، پژوهشگر را با ويژگى هاى يكايك راويان ، آشنا مى كند و علم درايه ، ميزان صحّت و سقم سند و نيز چگونگىِ دلالت حديث را مشخّص مى نمايد .

سؤال مهم در اين جا اين است كه : آيا با تكيه بر اين دو دانش ، مى توان سخنى را كه استناد آن به اهل بيت عليهم السلام از طريق تواتر ، ثابت نيست ، به طور قطعى به آنان مستند كنيم يا صدور آن را نفى نماييم ؟ به سخن ديگر ، آيا صحّت سند حديث ، دليل صدور قطعى آن و ضعف سند ، دليل عدم صدور قطعى آن است ؟

بى ترديد ، پاسخ هر دو مورد ، منفى است؛ زيرا ممكن است سندى صحيح باشد ؛ ولى متن، صادر نشده باشد و راوى يا ناسخ ، خطا كرده باشند ، و يا سند ، ضعيف باشد ؛ امّا متن ، صادر شده باشد. البتّه حجّيت حديث صحيح و عدم حجّيت حديث ضعيف در مسائل فقهى ، موضوع ديگرى است كه در اين جا مورد بحث نيست .

سؤال مهمّ ديگرى كه قابل طرح است ، اين است كه : آيا احاديثى كه از نظر سند، ضعيف اند يا قوّت لازم را ندارند ، بايد كنار گذاشته شوند و از منابع حديثى حذف گردند ؟

پاسخ اين سؤال نيز منفى است ؛ زيرا با توجّه به اين كه ضعف سند ، دليل عدم صدور نيست ، با حذف احاديثى كه از جهت سند ، دچار مشكل اند ، جامعه از بخش عمده اى از ره نمودهاى پيامبر خدا صلى الله عليه و آله و اهل بيت عليهم السلام در زمينه هاى مختلف فرهنگى ، محروم خواهند شد.[۲]

و آخرين پرسش در اين زمينه، اين كه : آيا احاديثى را كه دچار ضعف سندند ، مى توان به عنوان ره نمودهاى پيشوايان اسلام به جامعه عرضه كرد؟

پاسخ اين سؤال هم منفى است ؛ زيرا با سرگذشت تأسّفبارى كه تدوين حديث داشته و احاديثى كه به دست سياستبازان تاريخ اسلام ساخته شده اند ، عرضه خام متونى (نُصوصى) كه اعتبار لازم را ندارند ، نه تنها سودمند نيست ، بلكه كارى بس خطرناك به نظر مى رسد.

بنا بر اين ، احاديثى را كه از نظر سندْ ضعيف اند ، نه مى توان به طور مطلق پذيرفت و نه مى توان به طور مطلق ، رد كرد . البتّه راه سومى وجود دارد و آن ، نقد و ارزيابى اين گونه احاديث است ، كه بايد گفت : نه تنها اين گونه احاديث ، بلكه حتّى احاديثى كه از صحّت سند برخوردارند، به نقد و ارزيابى نياز دارند؛ زيرا اشاره كرديم كه صحّت سند ، دليل قطعيت صدور [ از پيامبر صلى الله عليه و آله و اهل بيت عليهم السلام ] نيست.

چه بسا كه پژوهشگر توانا ، در نقد و ارزيابى حديثى كه از نظر سندْ صحيح است ، به اين نتيجه برسد كه آن حديث، صدور نيافته و يا به گونه اى ديگر صادر شده و يا معنايى جز آنچه ظاهر يا صريح آن است ، دارد، يا به عكس ، معتقد شود كه حديثى كه از نظر سندْ ضعيف است ، صادر شده است . همچنين ممكن است نتيجه ارزيابى حديثى ، پيدا شدن قطعيت يا اطمينان و يا ظن به صدور و يا عدم صدور آن باشد.

یادآوری:
به منظور تکمیل این بحث به بخشزلال معرفتمراجعه شود.