ابوالقاسم حسين بن روح نوبختى، سومين نايب خاص امام مهدى عليه السلام است كه در حدود سال ۳۰۵ق به اين سِمَت منصوب گرديده است. او فردى دانشمند و متّقى از خاندان بزرگ و دانشور نوبختيان بود و با بزرگان آن طايفه، آمد و شد داشت.
در دوران نيابت محمّد بن عثمان، حسين بن روح، يكى از دستياران ده نفره او در بغداد بود. در سالهاى پايانى عمر محمّد بن عثمان، برخى از امور مالى به وى موكول شده بود. در هنگام مرگ محمّد بن عثمان و با وجود حضور برخى از افراد سرشناس همچون ابوسهل نوبختى و جعفر بن احمد بن متيل، حسين بن روح از طرف امام مهدى عليه السلام به اين سِمَت منصوب شد و نيابت او مورد پذيرش عالمان شيعى و پيروان اهل بيت عليهم السلام قرار گرفت.[۱]متن سخن محمّد بن عثمان در معرّفى حسين بن روح چنين است :
همين ابو القاسم، حسين بن روح بن ابى بحر نوبختى، جانشين من و سفير ميان شما و صاحب الأمر و وكيل او خواهد بود. او مورد اعتماد و امين است. پس در كارهايتان به او مراجعه و در امور مهمّتان به او تكيه كنيد كه من به اين ، فرمان يافتهام و آن را رساندم.[۲]
ستايش امام مهدى عليه السلام از حسين بن روح كه به عنوان برترين ستايش نسبت به او محسوب مىشود، اين گونه است :
او را مىشناسيم. خداوند ، نيكى و رضوانش را به او بنماياند و توفيق و سعادت را نصيبش سازد! ما از نامهاش آگاه شديم و او در آنچه متصدّىِ آن است، مورد اعتماد ماست . او نزد ما منزلت و جايگاهى دارد كه خشنودش مىكند . خداوند بر احسان كردنْ به او بيفزايد ![۳]
وى در كتابهاى كلامى و رجالى، بسيار ستايش شده است .[۴]حتّى منابع اهل سنّت نيز به جلالت و بزرگى او اذعان دارند.[۵]
شخصيت علمى
حسين بن روح را مفتىِ شيعيان معرفى كردهاند[۶]كه نشانگر جايگاه علمى اوست. او كتابى با عنوان التأديب نيز نگاشته است. گفتنى است كه حسين بن روح، كتابى را با عنوان كتاب التأديب بر عالمان قم عرضه كرده و نظر آنان را نسبت به آن جويا شده است. آنان نيز تمام كتاب را به جز يك مورد، تأييد كردهاند.[۷]برخى اين كتاب را كتابى بجز كتاب التأديب حسين بن روح برشمردهاند.[۸]در هر صورت ، نكته مهم، استفاده از شيوه عالمانه و مقبول در عرضه سخن و كتاب بر عالمان دين و نهادينه ساختن مراجعه به عالمان از اين عرضه معلوم مىشود ؛ خواه كتاب التأديب نگاشته حسين بن روح باشد يا كتاب ديگرى باشد .
حوادث دوران نيابت
سالهاى آغازين نيابت حسين بن روح به آرامش سپرى شد بويژه تا زمانى كه خاندان آل فرات ، وزارت عبّاسيان را در اختيار داشتند. در سال ۳۱۲ق و در پى كنار نهاده شده آل فرات و دستگيرى و زندانى شدن آنها به اتّهام همكارى با قرامطه،[۹]حوادثى پديد آمد كه به اختفا و سپس حبس حسين بن روح انجاميد.[۱۰]او در سالهاى ۳۱۲ تا ۳۱۷ق درزندان به سر برد. در اين زمان، يكى از نزديكترين افراد به او يعنى محمّد بن على شلمغانى، منحرف شد و براى خود، ادّعاى نيابت كرد و نيابت حسين بن روح را انكار نمود.[۱۱]
انحراف شلمغانى بويژه در ايّام حبس حسين بن روح، از مهمترين حوادث در سازمان وكالت بوده است.[۱۲]در سال ۳۱۷ق، پس از كودتاى سپاهيان عليه مقتدر عبّاسى ، خليفه به زندان افتاد و زندانيان پيشين آزاد شدند .[۱۳]پس از آزادى حسين بن روح از زندان و قدرت گرفتن برخى از افراد خاندان نوبختى در دربار عبّاسى و سپاه ،[۱۴]او اقتدار و موقعيت پيشين خود را به دست آورد .
حسين بن روح، به تصريح موافقان و مخالفان ، از مهمترين و عاقلترين افراد دوره خويش بود و در ميان مردم و حتّى دربار خلافت ، عزّت و احترام ويژه داشت .[۱۵]
رفتار حسين بن روح بويژه در ارتباط با باورهاى عمومى اهل سنّت، بسيار محتاطانه بود. او دربان خويش را به سبب لعن كردن معاويه، از كار بركنار نمود[۱۶]و با اهل سنّت به آرامى و تساهل برخورد مىكرد.[۱۷]اين شيوه، سبب شد كه او اقتدار و وجاهت لازم براى راهبرىِ نظام شيعى را در ميان حكومت و اهل سنّت به دست آورد.
وفات
حسين بن روح نوبختى، پس از ۲۱ سال نيابت خاصّ امام مهدى عليه السلام در شعبان سال ۳۲۶ق رحلت كرد و در مقبره نوبختيان به خاك سپرده شد.[۱۸]او قبل از مرگ خويش على بن محمّد سمرى را به امر امام مهدى عليه السلام به عنوان نايب چهارم ايشان معرفى كرد.
[۱]الغيبة ، طوسى : ص ۳۷۰ ش ۳۴۱ و ص ۳۴۲ ش ۳۳۷ و ۳۳۹ ، كمال الدين : ص ۵۰۳ ح ۳۳ .
[۴]الغيبة ، طوسى: ص ۳۷۱ ح ۳۴۲، خلاصة الأقوال: ص ۴۳۲.
[۵]سير أعلام النبلاء: ج ۱۵ ص ۲۲۳ و ۲۲۴، تاريخ الإسلام: حوادث سال ۳۲۶ ص ۱۹۱، الوافى بالوفيات: ج ۱۲ ص ۳۶۶، لسان الميزان: ج ۲ ص ۲۸۳.
[۶]سير أعلام النبلاء : ج ۱۵ ص ۲۲۲ - ۲۲۴ .
[۸]ر . ك : جرعهاى از دريا : ج ۱ ص ۱۷۵ (آية اللَّه شبيرى زنجانى در باره كتاب عرضه شده به علماى قم و اين كه آيا اين كتاب به قلم حسين بن روح بوده است ترديد كردهاند) .
[۹]ر . ك : تجارب الاُمم : ج ۱ ص ۱۲۰ - ۱۲۷ .
[۱۰]تاريخ الإسلام : ج ۲۵ ص ۱۹۰ .
[۱۱]تاريخ الطبرى : ص ۱۲۲ .
[۱۲]ر . ك : ج ۴ ص ۹۷ (فصل چهارم / محمّد بن على شلمغانى) .
[۱۳]تاريخ الإسلام : ج ۵ ص ۱۹۱ .
[۱۴]ر . ك : خاندان نوبختى : ص ۱۸۱ - ۱۹۳ .
[۱۵]ر . ك : تاريخ الإسلام : ج ۲۵ ص ۱۹۱ .
[۱۶]الغيبة ، طوسى: ص ۳۸۵ ح ۳۴۸.
[۱۷]الغيبة ، طوسى: ص ۳۸۴ ح ۳۴۷.
[۱۸]الغيبة ، طوسى: ص ۳۸۶.
