معنای اهل بیت در قرآن

با تأمّل در مدلول سياق آيه تطهير و مضمون آن ، و نيز اقداماتى كه پيامبر خدا در تفسير آن و معرّفى اهل بيت خود انجام داده و قرائن ديگرى كه به آن اشاره مى شود ، ترديدى باقى نمى ماند كه مقصود از «اهل بيت» در آيه ياد شده، اهل بيتِ شخصيت حقيقى پيامبر صلى الله عليه و آله نيستند؛ بلكه اهل بيتِ شخصيت حقوقى و عنوانى پيامبر صلى الله عليه و آله اند؛ يعنى شمار خاصّى از خاندان پيامبر خدا صلى الله عليه و آله كه هدايت و رهبرى امّت پس از ايشان به آنها سپرده شده است.

به عبارت ديگر، مقصود، اهل بيتِ نبوّت و رسالت پيامبر صلى الله عليه و آله اند؛ همان كسانى كه خداى متعال، بار مسئوليت تبليغ رسالت پيامبر خدا صلى الله عليه و آله را پس از وى، به صورت خاص، بر عهده آنان نهاده است؛ و اينك برخى قرائن اين تفسير:

يك . سياق آيه تطهير

مقتضاى تأمّل در سياق آيه تطهير، اين است كه مقصود از «اهل بيت» در اين آيه ، مطلق خاندان پيامبر نيستند ؛ زيرا ضميرهايى كه در آيات قبل و بعد آمده، همه به صورت ضمير «جمع مؤنّث» اند ، در حالى كه ضماير اين آيه ، همه به صورت «جمع مذكّر» اند و اين نشان مى دهد كه مقصود از آن، شمار خاصّى از خاندان پيامبر صلى الله عليه و آله اند و نه همه آنان ـ كه شامل همسران ايشان هم بشود ـ .[۱]

دو . مضمون آيه تطهير

آيه تطهير با كلمه «إنّما» ـ كه مفهوم «حصر» را مى رساند ـ آغاز شده و بر اين مطلب، دلالت دارد كه موهبت «طهارت كامل از پليدى هاى ظاهرى و باطنى»، ويژه اهل بيت است.

جمله «يريد اللّه ...» نيز اشاره به اين دارد كه خداوند متعال تكوينا اراده نموده كه كسى از خاندان رسالت، از هر گونه آلودگى پاك باشند ؛ زيرا اراده تشريعى پروردگار بر لزوم طهارت از پليدى ها ، ويژه اهل بيت عليهم السلام نيست؛ زيرا خداوند منّان از همه انسان ها خواسته كه خود را از انواع آلودگى ها پاك نگه دارند .

بر اين اساس و با عنايت به اين كه اراده تكوينى خداوند متعال، تخلّف ناپذير است ، فضيلت بى بديلِ «طهارت كامل» ياد شده در آيه تطهير ، شامل نزديكان كافر و

مشرك پيامبر صلى الله عليه و آله نيست؛ بلكه اختصاص به پاكان از خاندان رسالت دارد . بنا بر اين ، مقتضاىِ مضمون آيه تطهير ، اين است كه مقصود از «اهل بيت»، تنها شمارى از خاندان رسالت است كه از طهارت مطلق برخوردارند .

سه . تفسير عملى پيامبر صلى الله عليه و آله

افزون بر دلالت سياق و مضمون آيه تطهير بر اين كه «اهل بيت» در آيه ، گروه ويژه اى از خاندان رسالت اند ، پيامبر خدا صلى الله عليه و آله براى معرّفى اهل بيت خود ، اقداماتى انجام داده كه با در نظر گرفتن آنها جايى براى شك و ترديد براى محقّق منصف، باقى نمى ماند .

به سخن ديگر ، پيامبر خدا صلى الله عليه و آله در معرّفى «اهل بيت» قرآنى خود، بر امّت ، حجّت را تمام كرده است . اساسى ترين اقدامات ايشان در اين زمينه عبارت اند از :

۳ / ۱ . هنگام نزول آيه تطهير

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله هنگام نزول آيه تطهير، على ، فاطمه ، حسن و حسين عليهم السلام را در كنار خود و در زير كساى (عباى) يمانى جمع كرد و فرمود : «هؤُلاءِ أهْلُ بَيتى؛ اينان اهل بيت من اند»[۲]و مانع از ورود همسر خود در آن جمع شد.

۳ / ۲ . سلام كردن بر اهل بيت عليهم السلام

پس از نزول آيه تطهير، پيامبر خدا صلى الله عليه و آله براى هر چه روشن تر شدن مصاديق از «اهل بيت» در اين آيه و «أهلك» در آيه :  «وَ أْمُرْ أَهْلَكَ بِالصَّلَاةِ»  ، همه روزه ، هنگام نماز صبح بر در خانه على و فاطمه عليهماالسلام مى آمد و با عنوان «اهل بيت» به آنان سلام مى كرد و آنان را به نماز دعوت مى نمود .[۳]

۳ / ۳ . همراه بردن اهل بيت عليهم السلام در مباهله

پس از نزول آيه مباهله و مأموريت يافتن پيامبر صلى الله عليه و آله براى مباهله با مسيحيان نجران ، پيامبر صلى الله عليه و آله ، على و فاطمه و حسن و حسين عليهم السلام را به عنوان مصاديق «جان» ، «زنان» و «فرزندان» خود، به ميدان مباهله برد و با اين كار، بار ديگر نشان داد كه «اهل بيت» كيان اند .[۴]پيامبر صلى الله عليه و آله در اين ماجرا نيز مانع پيوستن همسرش (عايشه) به جمع اهل بيت گرديد.

۳ / ۴ . همتاى قرآن قرار دادن اهل بيت عليهم السلام

يكى از برجسته ترين اقدامات پيامبر صلى الله عليه و آله براى معرّفى اهل بيت، اين بود كه در حديث متواتر «ثقلين»، آنها را همتا و هم تراز قرآن قرار داد و بدين سان، مصونيت آنان را از خطا در مرجعيتِ علمى ، دينى و سياسى تضمين نمود .[۵]

۳ / ۵ . بيان ضرورت شناخت جايگاه اهل بيت عليهم السلام

اقدام ديگر پيامبر صلى الله عليه و آله ، بيانِ ارزش شناخت جايگاه اهل بيت ، تأكيد بر اهمّيت و ضرورت شناخت آنان ، و تشبيه «اهل بيت» به: كشتى نوح ، باب حطّه بنى اسرائيل ، ستارگان آسمان ، جايگاه كعبه در زمين ، و جايگاه چشم در بدن است، بدين معنا كه همراهى و پيروى از اهل بيت ، سرمايه سعادت و رستگارى و جدايى از آنان ، موجب گم راهى و رجعت به جاهليت خواهد بود .

۳ / ۶ . بيان جايگاه علمى و دينى اهل بيت عليهم السلام

ديگر اقدام پيامبر صلى الله عليه و آله ، بيانِ جايگاه علمى اهل بيت بود ، از جمله اين كه : آنان خزانه داران علم الهى ، وارث دانش پيامبران ، راسخان در علم ، اهل ذكر و آگاه ترينِ مردم اند و سخن آنان ، همان سخن پيامبر خداست .[۶]

پيامبر صلى الله عليه و آله علاوه بر بيان جايگاه علمى اهل بيت، به مرجعيت دينى آنان نيز اشاره نموده است، از جمله اين كه آنان پاسداران دين ، معدن رسالت ، اركان حق ، و مفسّر دين اند و دين با آنان آغاز و با آنان پايان مى پذيرد .[۷]

۳ / ۷ . بيان وجوب دوستى اهل بيت عليهم السلام

اقدام ديگر پيامبر صلى الله عليه و آله ، بيان وجوب دوستى اهل بيت و آثار و بركات آن است، مانند اين كه دوستى آنان، اساس اسلام ، و به معناى دوستى خدا و پيامبر صلى الله عليه و آله ، شرط پذيرفته شدن توحيد ، نشانه ايمان و بهترين عبادت است و نخستين چيزى است كه در قيامت محاسبه مى شود و خير دنيا و آخرت را براى مسلمان به ارمغان مى آورد .

۳ / ۸ . هشدار از خطر دشمنى با اهل بيت عليهم السلام

اقدام ديگر پيامبر صلى الله عليه و آله ، سخنانى است كه ايشان در باره خطر دشمنى با اهل بيت و آثار زيانبار آن بيان نموده است، از جمله اين كه : دشمنى آنان موجب خشم الهى و قرار گرفتن در صف منافقان و كفّار خواهد شد و پايانى جز آتش دوزخ ندارد .[۸]

۳ / ۹ . بيان تعداد «اهل بيت» و نام هاى آنان

احاديثى كه به شمار اوصيا و جانشينان پيامبر صلى الله عليه و آله تصريح دارند، در كنار احاديثى كه نام اهل بيت در آنها آمده است ،[۹]از روشن ترين اقدامات پيامبر صلى الله عليه و آله در معرّفى اهل بيت به شمار مى روند .

۳ / ۱۰ . تعيين حقوق اهل بيت عليهم السلام

اقدام ديگر پيامبر صلى الله عليه و آله ، حقوقى است كه ايشان براى جايگاه سياسى ـ اجتماعى اهل بيت، بيان نموده است ، مانند : حقّ مودّت (دوستى) ، حقّ ولايت (پيشوايى) ، حقّ اطاعت ، حقّ خمس و حقّ صلوات .[۱۰]

۳ / ۱۱ . تأكيد بر جايگاه سياسى ـ الهى اهل بيت عليهم السلام

همه اقدامات پيامبر صلى الله عليه و آله در جهت معرّفى «اهل بيت» ، مقدّمه بيان جايگاه سياسى ـ الهى آنان و توضيح اين حقيقت بود كه چرا خداوند، آنان را به عنوان اوصيا و جانشينان وى و زمامداران سياسى جامعه معرّفى نموده و چرا پيامبر صلى الله عليه و آله آشتى با آنان را آشتى با خود و جنگ با آنان را جنگ با خود مى داند .[۱۱]

بارى ، بررسى سيره نبوى نشان مى دهد كه پيامبر خدا صلى الله عليه و آله از هر راه ممكن براى معرّفى اهل بيت ـ كه در واقع ، آينده سازان جهان اسلام پس از وى بودند ـ بهره گرفت و از هيچ تلاشى فروگذار نكرد ، و حجّت را بر امّت تمام كرد؛ ولى افسوس كه با همه تلاش ها و سفارش هاى پيامبر صلى الله عليه و آله ، تاريخ صدر اسلام نشان مى دهد كه اگر ايشان توصيه مى كرد به خاندان او ظلم و ستم كنند ، بيش از آنچه كردند، ممكن نبود انجام دهند![۱۲]

جالب توجّه، اين كه: پيامبر صلى الله عليه و آله ، خود ، آينده را مى ديد كه پس از او امّتش با «اهل بيت» چه مى كنند . از اين رو، بخش عمده اى از احاديث نبوى ، در نهى از ظلم و جور بر اهل بيت است .[۱۳]

۳ / ۱۲ . پيشگويى در باره دولت اهل بيت عليهم السلام

در احاديث متواترى كه شيعه و اهل سنّت، آنها را نقل كرده اند ، پيامبر خدا صلى الله عليه و آله پيشگويى كرده كه قائم اهل بيتِ ايشان (امام مهدى عليه السلام ) ، حكومت جهانى اسلام را تشكيل خواهد داد و جهان را پر از عدل و داد خواهد كرد .[۱۴]از اين پيشگويى ها مى توان به عنوان آخرين اقدام پيامبر براى معرفى اهل بيت ، ياد كرد .

چهار . گزارش شمارى از همسران پيامبر صلى الله عليه و آله

در كنار اقدامات روشن گرايانه پيامبر خدا صلى الله عليه و آله براى بيان معنا و مصداق «اهل بيت» در آيه تطهير ، گزارش شمارى از همسران پيامبر صلى الله عليه و آله مانند : امّ سلمه و عايشه از چگونگى نزول اين آيه نيز گواه آن است كه مراد از «اهل بيت» ، همه نزديكان پيامبر صلى الله عليه و آله نيستند ؛ بلكه مقصود ، اصحاب كسايند . ويژگى اين گزارش ها، در اين است كه امّ سلمه و در گزارشى، عايشه روايت كرده اند كه پيامبر صلى الله عليه و آله در پاسخ پرسش آنان كه: «آيا من از اهل بيت نيستم؟» ، با صراحت اعلام مى فرمايد كه اهل بيت او، اصحاب كسايند و آن دو تنها همسران پيامبرند .

پنج . گزارش بسيارى از ياران پيامبر صلى الله عليه و آله

گزارش بسيارى از ياران پيامبر صلى الله عليه و آله مانند : ابو سعيد خُدرى ، اَنَس بن مالك ، براء بن عازب ، ثوبان ، جابر بن عبد اللّه انصارى ، سعد بن ابى وقّاص و ... ، از چگونگى نزول آيه تطهير نيز دليل ديگرى براى اثبات معنا و مفهوم واقعى «اهل بيت» است .[۱۵]

شش . گزارش اهل بيت عليهم السلام

اهل بيت عليهم السلام خود نيز نزول آيه تطهير را همان گونه گزارش كرده اند كه شمارى از همسران و بسيارى از ياران پيامبر صلى الله عليه و آله روايت نموده اند .

افزون بر اين ، آنان در مناسبت هاى مختلف ، جايگاه قرآنى خود را به عنوان «اهل بيت» بيان و در مواردى به آن احتجاج نموده اند .[۱۶]

هفت . آراستگى اهل بيت عليهم السلام به ويژگى هاى انسان كامل

مى توان گفت : اتّصافِ جمع خاصّى از خاندان رسالت به ويژگى هاى كامل ترين انسان ها ، بهترين و محكم ترين سند براى تبيين معنا و مفهوم «اهل بيت» است .

به سخن واضح تر ، در احاديث فراوانى ، ويژگى هايى از نظر علمى ، اخلاقى و عملى براى اهل بيت ذكر شده كه اگر كسى واجد آن ويژگى ها باشد ، سرآمد همه انسان ها و امام و اسوه آنها خواهد بود ، اين ويژگى ها پس از پيامبر صلى الله عليه و آله ، تنها در افراد معدودى از خاندان رسالت وجود داشت . بنا بر اين كسى جز آنها نمى تواند مصداق آيه تطهير و معناى «اهل بيت» باشد .