عثمان بن سعيد بن عمرو عَمرى،[۱]نخستين نايب خاص امام مهدى(ع) است كه اين منصب را در دوره امام هادى(ع) و امام عسكرى(ع) نيز بر عهده داشته و نهاد وكالت را رهبرى كرده است. او پس از شهادت امام عسكرى(ع) در مدّت كوتاهى،[۲]مسئوليت نيابت از امام عصر(ع) را به عهده داشت. برخى او را از نوادگان عمّار بن ياسر دانسته اند.[۳]كنيه او «ابو عمرو» و «ابو محمّد»[۴]است و القابش عبارت اند از: «العمرى»، «السمان»،[۵]«الزيات»[۶]و «العسكرى»[۷].
لقب هاى سه گانه اخير نشان مى دهد كه وى براى مخفى نگه داشتن ارتباط خود با امامان عليهم السلام ، شغل پوششىِ روغن فروشى در سپاه زمامداران حاكم را انتخاب كرده بود.
بر پايه اسنادى كه ارائه مى گردد، او محضر سه امام از امامان اهل بيت عليهم السلام يعنى امام هادى(ع) ، امام عسكرى(ع) و امام مهدى(ع) را درك كرده است. برخى او را از اصحاب امام جواد(ع) نيز شمرده اند كه ظاهراً صحيح نيست.[۸]
منزلت «عَمرى» نزد امامان عليهم السلام
تأمّل در نصوصى كه از امام هادى(ع) و امام عسكرى(ع) و امام مهدى(ع) در باره عثمان بن سعيد به ما رسيده نشان مى دهد كه وى نزد آنان از منزلت رفيعى برخوردار بوده است.
امام هادى(ع) در باره او مى فرمايد:
... اين ابو عمرو ، كه مورد اعتماد و امين است، آنچه بگويد، از جانب من گفته است و آنچه به شما برساند، از سوى من رسانده است.[۹]
همچنين امام عسكرى(ع) در باره او مى فرمايد:
... اين ابو عمرو - كه مورد اعتماد و امين است - ، در [زمان امام ]گذشته ، مورد وثوق بوده و مورد وثوق من در زندگى و پس از مرگم است . آنچه به شما بگويد، از جانب من گفته است و آنچه به شما برساند، از سوى من رسانده است.[۱۰]
عثمان بن سعيد، از جمله چهل نفرِ مورد اعتماد امام عسكرى(ع) است كه ايشان فرزندش مهدى(ع) را به عنوان امام و خليفه بعد از خود به آنها معرفى كرده است .[۱۱]
دلايل نيابت «عَمرى» از امام مهدى(ع)
اثبات نيابت خاصه عثمان بن سعيد عَمرى از ولى عصر(ع) از اهميت ويژه اى برخوردار است؛ زيرا افزون بر اهميت اصل نيابت خاصّه، سند نيابت خاصه ديگر نائبان خاص ايشان نيز به او منتهى مى گردد. براى اثبات نيابت خاصّه عثمان بن سعيد، به چهار دليل مى توان استناد جست:
-
اجماع شيعيان اثنا عشريه
مهم ترين دليل بر صحّت نيابت خاص عثمان بن سعيد، اتفاق و اجماع تمامىِ شيعيان بر پذيرش نيابت اوست. همان گونه كه اشاره شد، عثمان بن سعيد، صحابى نزديك سه امام از امامان اهل بيت عليهم السلام و سخت مورد اعتماد آنان بوده و جايگاه و منزلت والايى در ميان پيروان آنان داشته است، به گونه اى هيچ يك از آنان در صحّت ادّعاى او ترديد نكرده است.
به تعبير ديگر، اجماع شيعيان دوازده امامى بويژه علما و فقهاى آنان، در تمامى دوره ها و زمان ها بر پذيرش نيابت خاصه عَمرى و ساير نوّاب خاصه، يكى از ادله روشن صحّت ادّعاى نيابت آنهاست.
-
رواياتى كه دلالت بر نيابت وى دارند
شيخ صدوق به نقل از عبيد اللَّه بن عبد اللَّه مى گويد : امام حسن [عسكرى ](ع) وكيلش، ابو محمّد عثمان بن سعيد عَمرى را در روزگار حياتش واسطه ميان خود و پيروانش قرار دارد و هنگامى كه اَجَل امام(ع) در رسيد، به او فرمان داد كه پيروانش را گرد آورد و به آنان خبر داد كه فرزندش، جانشين وى و صاحب امر ولايت پس از ايشان است و ابو محمّد عثمان بن سعيد عَمرى، وكيل او و باب و سفير ميان او و شيعيانش خواهد بود و هر كس درخواستى دارد، به عَمرى مراجعه كند، همان گونه كه در روزگار حيات امام(ع) به او مراجعه مى كرده است.[۱۲]همچنين شيخ طوسى روايت كرده است كه در مجلسى كه چهل نفر از شيعيان حضور داشتند، امام عسكرى(ع) خطاب به حاضران فرمود:
هان ! از امروز به بعد، ديگر او را نخواهيد ديد تا سنّى از او بگذرد. پس آنچه را عثمان مى گويد، بپذيريد و به فرمان او گردن نهيد و گفته اش را بپذيريد؛ كه او جانشين امامتان است و كار به دست اوست.[۱۳]
-
وثاقت عثمان بن سعيد
عثمان بن سعيد، جزو افراد معدودى است كه با نصّ صريح امامان معصوم(ع) توثيق شده وتوثيق او با سند صحيح در اختيار ماست. سخن امام هادى(ع) و امام عسكرى(ع) مبنى بر توثيق او در صفحات پيشين نقل شد .[۱۴]
همچنين امام عسكرى(ع) در باره او و فرزندش، به احمد بن اسحاق - كه از عالمان بزرگ و وكيل موقوفات امام(ع) در قم بود - فرمود :
عَمرى و فرزند او مورد اعتماد من هستند و آنچه به تو برسانند، از سوى من رسانده اند و آنچه بگويند از جانب من گفته اند. پس سخن آن دو را گوش فرا ده و فرمان آن دو را اطاعت كن؛ كه آنها مورد اعتماد و امين هستند .[۱۵]
طبيعى است كه ادّعاى نيابت فردى با اين ويژگى ها و توثيقات از جانب امام معصوم(ع) ، در نزد شيعيان پذيرفته است.
-
كراماتى كه از وى صادر شد
يكى از دلايلى كه مى تواند مؤيّد نيابت خاصّه آن جناب باشد، كراماتى است كه از وى ظاهر گرديده است. اين كرامات به تفصيل، در ابواب مربوط به فعّاليت وكيلان خواهد آمد.[۱۶]
-
صدور توقيعات به خط ناحيه مقدّسه
در زمان امام عسكرى(ع) توقيعات ناحيه امامت، با خط، علامات و گويشى بود كه براى عالمان و مردم شناخته شده بود. از آغاز غيبت نيز توقيعات به همان گونه كه قبلاً صادر مى شد، در دسترس عثمان بن سعيد و فرزندش بود و به عالمان و مردم ارائه مى شد .
ابو نصر هبة الدين مى نويسد : توقيعات همان سان كه در دوره امام حسن [عسكرى ]عليه السلام به مردم مى رسيد، پس از آن هم همان گونه و با همان خط به مردم ارائه مى شد . نگاشته هايى در امور دين و دنيا و چيزهايى كه از آن پرسش مى كردند، همراه با پاسخ هايى عجيب و خارق العاده .[۱۷]
-
وجوب اعلام امام در صورت عدم صحّت ادّعاى عثمان
بر فرض آن كه ادّعاى نيابت شخصى مانند عثمان بن سعيد كه داراى سابقه اى روشن است و همه شواهد و قرائن، درستى آن را تأييد مى كند، صحّت نداشته باشد، بر امام(ع) لازم است كه از هر طريق ممكن، نادرستىِ اين ادّعا را براى پيروان خود روشن نمايد، وگرنه مردمان نسبت به اين موضوع در جهل خواهند بود. در بخش مدّعيان دروغين، خواهيم ديد كه امام(ع) نسبت به كسانى كه به دروغ، ادّعاى نيابت داشتند، سختگير بودند و با توقيع رسمى، ادّعاى نيابت آنان را باطل مى كردند.
وفات عثمان بن سعيد
زمان نيابت عثمان بن سعيد از امام مهدى(ع) چندان طولانى نبود. اگرچه تاريخ دقيق وفات او گزارش نشده، ولى اجمالاً مشخّص است كه او چند سال پس از شهادت امام عسكرى(ع) ، به سراى باقى شتافته است. يكى از مهم ترين قرائن، مرگ احمد بن هلال است. احمد بن هلال، از كسانى است كه پس از وفات عثمان بن سعيد، به مخالفت با نايب دوم پرداخت و نيابت او را نپذيرفت و در نتيجه، امام(ع) در ضمن توقيع، او را مطرود دانست. اين شخص در سال ۲۶۷ق از دنيا رفته است.[۱۸]بنا بر اين، مشخّص مى شود كه وفات نايب اوّل مدّت زمانى قبل از او يعنى در سال هاى ۲۶۵ يا ۲۶۶ بوده است.[۱۹]
پس از وفات محمّد بن عثمان، توقيعى از جانب امام مهدى(ع) خطاب به نايب دوم يعنى محمّد بن عثمان بن سعيد صادر شد كه در آن، از عثمان بن سعيد ستايش فراوان شده بود :
پدرت سعادتمندانه زيست و ستوده در گذشت . خداوند ، او را رحمت كند و به اوليا و دوستدارانش ملحق كند كه همواره در كار آنان كوشا بود و تلاشش در كارهايى بود كه او را به خداى عزّ و جلّ و به ايشان نزديك مى كرد! خداوند ، رويَش را خرّم گرداند و لغزشش را ناديده بگيرد![۲۰]
مزار او در غرب بغداد در كنار خيابان ميدان بوده است. اين مكان در زمان شيخ طوسى نيز پابرجا بوده و اكنون نيز محلّ مشهورى است.
[۱]در رجال الكشّى (ج ۲ ص ۸۱۳ ح ۱۰۱۵) از حفص بن عمرو المعروف بالعمرى ياد شده كه مراد، عثمان بن سعيد است؛ زيرا او را وكيل امام عسكرى(ع) و فرزند او محمّد را وكيل ناحيه معرفى كرده است. ظاهراً در رجال الكشّى، تصحيف صورت گرفته است.
[۲]ر.ك: ص ۳۱۹ (وفات عثمان بن سعيد).
[۳]الذريعة: ج ۱ ص ۳۱۸ و ج ۲ ص ۱۰۶.
[۴]المقنع فى الإمامة: ص ۱۴۶.
[۵]الغيبة ، طوسى: ص ۳۵۴.
[۶]ر . ك : خلاصة الأقوال: ص ۲۲۰، رجال ابن داوود: ص ۱۳۳.
[۷]الغيبة ، طوسى: ص ۳۵۴.
[۸]بر پايه تاريخ تقريبى وفات عثمان بن سعيد - كه در اوايل غيبت صغرا - (حدود سال هاى ۲۷۵ ق) اتفاق افتاده است - و با احتساب عمر طبيعى انسان ، مى توان او را متولّد حدود سال دويست هجرى دانست كه در اين صورت ، در دوره امامت امام جواد(ع) (۲۰۳ تا ۲۲۰ ق) و در دوره كودكى و جوانى به سر مى برده و به طور عادى نمى تواند باب و وكيل و سفير امام(ع) باشد ، اگر چه همنشينى و همراهى او با امام جواد(ع) ممكن است. از اين رو ، نظر ابن شهر آشوب در المناقب (ج ۳ ص ۴۸۷) پذيرفتنى نيست (ر . ك : معجم رجال الحديث : ج ۱۲ ص ۱۲۴ ش ۷۶۰۴ .
[۹]ر . ك : ج ۵ ص ۵۸ ح ۷۹۳ (با سند صحيح). در باره صحيح بودن سند اين روايت، نيز، ر. ك: معجم رجال الحديث : ج ۱۲ ص ۱۲۳ .
[۱۰]همان جا. نيز، ر.ك: همين دانش نامه: ج ۵ ص ۲۴ ح ۷۷۲ .
[۱۱]الغيبة ، طوسى: ص ۳۵۷ ح ۳۱۹.
[۱۲]ر . ك : ص ۳۲۵ ح ۶۱۱ .
[۱۳]ر . ك : ص ۳۲۷ ح ۶۰۹ .
[۱۴]ر . ك : ص ۳۱۱ (منزلت «عمرى» نزد امامان) .
[۱۵]الكافى : ج ۱ ص ۳۳۰ ، الغيبة ، طوسى : ص ۲۴۳ ش ۲۰۹. سند اين روايت، صحيح است (ر . ك : معجم رجال الحديث : ج ۱۲ ص ۱۲۳). نيز، براى ديدن تمام حديث، ر.ك: همين دانش نامه: ج ۵ ص ۵۸ ح ۷۹۳.
[۱۶]ر.ك: ص ۳۶۹ ح ۶۴۰ و ص ۳۹۱ ح ۶۵۰ .
[۱۷]ر . ك : ص ۳۴۸ ح ۶۲۷ .
[۱۸]الفهرست ، طوسى : ص ۸۳ .
[۱۹]برخى، قرائن ديگرى را نيز بر اين مطلب ارائه كرده اند. از آن جمله، طولانى بودن مدّت نيابت نايب دوم يعنى محمّد بن عثمان است كه نزديك به پنجاه سال بوده است؛ فوت محمّد بن عثمان در سال ۳۰۴ق يعنى ۴۵ سال پس از آغاز غيبت بوده است (ر. ك: ۳۴۹ ح ۶۲۷) كه با تسامح، پنجاه سال دانسته شده است. بنا بر اين، مدّت زمان نيابت نايب اوّل مى بايد بسيار كوتاه باشد. البته مى توان گفت: مقصود از پنجاه سال نيابت، از زمان امام عسكرى(ع) تا زمان غيبت صغراست؛ چون محمّد بن عثمان، جزو وكلاى امام عسكرى(ع) هم بوده است. در نتيجه، اين متن، دلالتى بر نيابت اختصاصى محمّد بن عثمان ندارد. در جواب مى گوييم: در گزارش ابو نصر در توصيف زمان وكالت محمّد بن عثمان آمده است: او حدود پنجاه سال، نيابت امام را به عهده داشته است و مردم ، اموالى را كه بايد به امام مى رساندند، به او مى سپردند و وى توقيعات را به همان دست خطّ روزگار حيات امام حسن [عسكرى ](ع) به شيعيان مى رساند .
[۲۰]ر . ك : ص ۳۳۷ ح ۶۱۵.
