مقصود از «اهل بيت» در حدیث ثقلین

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله در تبيين آيه تطهير ، شخصا مقصود از «عترت» و «اهل بيتِ» خود را بيان كرده است ، به گونه اى كه جاى هيچ گونه ابهام و ترديد و يا تفسير و تأويلى نيست . بى شك ، در حديث ثقلين نيز كه ايشان در آن ، اهل بيتِ خود را همتاى قرآن به امّت معرّفى مى نمايد ، مقصود از «اهل بيت» ، همان جمعى است كه آيه تطهير در باره آنان نازل شده است .

بدين ترتيب ، براى روشن شدن مقصود از «اهل بيت» در حديث ثقلين ، توضيح كوتاهى در باره آيه تطهير ، ضرور مى نمايد .

اهل بيت ، در آيه تطهير

متن آيه تطهير ، اين است :

«إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا .[۱]

خدا خواسته است كه پليدى را فقط از شما «اهل بيت» بزدايد و شما را كاملاً پاك گرداند»  .

جالب توجّه است كه اين آيه در اواخر عمر پيامبر خدا نازل شده است ،[۲]چنان كه حديث ثقلين نيز در همان ايّام از ايشان صادر گرديده است .

آيه تطهير در خانه اُمّ سلمه بر پيامبر صلى الله عليه و آله نازل شد . پس از نزول آن ، پيامبر صلى الله عليه و آله ، على و فاطمه و حسن و حسين عليهم السلام را فرا خواند و عباى خيبرىِ خود را بر آنها كشيد و فرمود :

هؤلاءِ أهلُ بَيتى .[۳]

اينان ، اهل بيت من اند .

اُمّ سلمه گفت : اى پيامبر خدا! من از «اهل بيت» نيستم ؟

پيامبر خدا فرمود :

إنَّكِ أهلى خَيرٌ ، وَ هؤلاءِ أهلُ بَيتى ، اللّهُمَّ أهلى أحَقُّ ![۴]

تو ، خانواده من و در راه درست هستى و اينان ، اهل بيت من اند . خداوندا! خانواده ام شايسته ترين اند .

در حديث ديگرى آمده كه پيامبر صلى الله عليه و آله به او فرمود :

إنَّكِ مِن أزواجِ رَسولِ اللّهِ .[۵]

تو ، از همسران پيامبر خدايى .

در حديثى ديگر آمده است كه به او فرمود :

إنَّكِ إلى خَيرٍ ، أنتِ مِن أزواجِ النَّبِىِّ .[۶]

تو در راه درست و از همسران پيامبر خدايى .

در حديثى ديگر ، آمده است كه اُمّ سلمه گفت : من عبا را كنار زدم تا همراه على و فاطمه و حسن و حسين عليهم السلام زير آن قرار گيرم ؛ ولى پيامبر صلى الله عليه و آله آن را از دست من كشيد و فرمود :

إنَّكِ عَلى خَيرٍ .[۷]

تو در راه درست هستى .

از مجموع آنچه دو تن از همسران پيامبر صلى الله عليه و آله (اُمّ سلمه و عايشه) در معناى «اهل بيت» از پيامبر خدا روايت كرده اند[۸]و آنچه هفده تن از اصحاب پيامبر خدا در باره آن ، گزارش نموده اند ،[۹]و آنچه اهل بيت عليهم السلام ، خود در تفسير «اهل بيت» گفته اند ،[۱۰]چنين بر مى آيد كه تنها گروهى خاص از نزديكان پيامبر صلى الله عليه و آله ، «اهل بيت» شمرده مى شوند و حتّى همسران پيامبر صلى الله عليه و آله جزو آن نيستند . بدين ترتيب ، مجال كمترين شك در مقصود از «اهل بيت» براى محقّق منصف ، باقى نمى ماند .[۱۱]

مضمون و سياق آيه تطهير نيز مؤيّد احاديثى است كه «اهل بيت» را به جمع خاصّى از نزديكان پيامبر صلى الله عليه و آله تفسير كرده اند .

به علاوه ، سيره عملى پيامبر خدا در تبيين اين آيه شريف از همان ابتداى نزول آن ـ يعنى آن گاه كه براى دفع احتمال ورود همسرانش در عنوان «اهل بيت» ، مانع از ملحق شدن همسر بزرگوارش اُمّ سلمه به «اصحاب كسا» شد ـ ، تا هنگام مرگ ،[۱۲]به گونه اى بود كه هيچ گونه اختلافى در مفهوم و مصداق «اهل بيت» باقى نمى گذاشت و در زمان حيات ايشان ، جز گروه خاصّى از نزديكان پيامبر صلى الله عليه و آله كه از نظر علمى و عملى ، شايستگى هدايت و رهبرى امّت اسلامى را داشتند ، كسى مدّعى اين عنوان نبود .[۱۳]

بنا بر اين ، هر گونه شبهه در مفهوم و مصداق «اهل بيت» در آيه تطهير و حديث ثقلين ، در برابر سخنان صريح و روشن پيامبر صلى الله عليه و آله در تفسير اين عنوان و سيره عملى ايشان در اين زمينه ، فاقد ارزش علمى است .

قابل توجّه ، اين كه : مضمون حديث ثقلين و تأكيد پيامبر خدا بر اين نكته كه قرآن و اهل بيت ، تا قيامت با هم هستند و جامعه اسلامى موظّف به پيروى از آنان است ، به روشنى دلالت دارد كه مصاديق «اهل بيت» ، به اصحاب كسا ـ كه آخرين آنان (امام حسين عليه السلام ) ، پنجاه سال پس از رحلت پيامبر صلى الله عليه و آله به شهادت رسيد ـ منحصر نيستند ؛ بلكه چنان كه در شمارى از احاديث اهل بيت عليهم السلام بدان تصريح گرديده است ، نُه تن از فرزندان حسين عليه السلام نيز بدان افزوده مى شوند . امام على عليه السلام در تبيين معناى «عترت پيامبر صلى الله عليه و آله » مى فرمايد :

أنا وَ الحَسَنُ وَ الحُسَينُ وَ الأئِمَّةُ التِّسعَةُ مِن وُلدِ الحُسَينِ ، تاسِعَهُم مَهدِيُّهُم وَ قائِمُهُم ، لا يُفارِقونَ كِتابَ اللّهِ وَ لا يُفارِقُهُم حَتَّى يَرِدوا عَلى رَسولِ اللّهِ صلى الله عليه و آله حَوضَهُ .[۱۴]

من و حسن و حسين و نُه امام از فرزندان حسين ـ كه نهمين آنان ، مهدى و قائم آنهاست ـ [امامانى هستيم كه] از كتاب خدا جدا نمى شوند و كتاب خدا هم از آنان جدا نمى شود تا در كنار حوض [كوثر] بر پيامبر خدا وارد شوند .

البتّه در احاديث معتبر در نزد اهل سنّت ، با اين صراحت ، «عترت» بر دوازده نفر از خاندان رسالت ، تطبيق نشده است ، ولى بايد توجّه داشت كه احاديثى كه تأكيد مى كنند خلفاى پيامبر خدا دوازده نفرند ، جز با مبناى اعتقادى پيروان اهل بيت عليهم السلام قابل توجيه نيستند .[۱۵]نمونه هايى از اين احاديث ، به شرح زيرند :

لا يَزالُ الدِّينُ قائِما حَتَّى تَقومَ السّاعَةُ ، أو يَكونَ عَلَيكُم اثنا عَشَرَ خَليفَةً ، كُلُّهُم مِن قُرَيشٍ .[۱۶]

دين خدا ، همواره پا بر جاست تا اين كه قيامت بر پا شود و يا دوازده نفر بر شما خليفه شوند كه همگى از قريش اند .

در نقلى ديگر ، آمده است :

لا يَزالُ الإِسلامُ عَزيزا إلَى اثنَى عَشَرَ خَليفَةً .[۱۷]

اسلام تا دوازده خليفه، همواره عزّتمند است .

بدين سان ، مى توان گفت كه اين گونه احاديث ، به شمول مفهوم «عترت» بر ساير امامان اشاره دارد ، چنان كه در احاديث اهل بيت عليهم السلام بدان تصريح شده است .