عوامل اختلاف قرائات‏

پديده اختلاف قرائات قرآن عوامل مختلفى دارد كه مهم‏ترين آنها عبارت اند از:

۱. ضعف خطّ عربى‏

قرآن كريم در آغاز با رسم الخطى نگاشته مى‏شد كه نقطه و اعراب نداشت و همچنين الف وسط كلمات نوشته نمى‏شد؛[۱]چنان‏كه (مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ) را بعضى (مَلِكِ يَوْمِ الدِّينِ) قرائت كرده‏اند .[۲]از همين رو تلاوت قرآن، بيشتر از آن كه متكى به نوشتار باشد، به گفتار و حفظ متكى بود. حتى عثمان پس از توحيد مصاحف در كنار ارسال هر مصحف به شهرهاى مهمّ اسلامى همچون مكه، بصره، كوفه و شام،[۳]يكى از بزرگ‏ترين شخصيت‏ها را كه در قرائت قرآن تبحر داشت و قرائت آن را بى‏واسطه از پيامبر صلى اللَّه عليه و آله يا صحابه بزرگ فرا گرفته بود، گسيل داشت.[۴]اين اقدام بيانگر آن است كه خطّ قرآن نمى‏توانست به صورت كامل نياز خواننده را به خواندن صحيح برطرف كند.

۲. اختلاف لهجه قبايل عرب‏

زندگى قبيله‏اى در حجاز و فاصله جغرافيايى قبايل از يكديگر، زمينه‏ساز «اختلاف لهجه‏ها» شده بود. اگر چه قرآن به لغت و لهجه قريش نازل شد كه بهترين و فصيح‏ترين لهجه در ميان لهجه‏هاى عرب بود،[۵]اما قاريان قرآن كه لهجه‏هاى گوناگون داشتند، در مواردى در تلفظ يك كلمه ، آن را به لهجه خويش قرائت مى‏كردند.[۶]همين امر به تدريج باعث اختلاف قرائات شد؛ مثلاً كمله «نَعبدُ» و «نَسْتَعينُ» در برخى از لهجه‏هاى عرب «نِعبدُ» و «نِستعين» قرائت شده است. يا برخى قبايل «واو» مكسور را به همزه بدل مى‏كردند مثلاً «وعاء» را «اِعاء» تلفظ مى‏كردند. تاريخ قرائات نشان مى‏دهد، اختلاف لهجه‏ها درپاره‏اى از موارد باعث اختلاف قرائات شده است.[۷]

۳. اجتهاد قرّاء

پس از توحيد مصاحف و اعزام قاريان به شهرهاى مختلف اسلامى، چه بسا قاريان در قرائت آيه‏اى در مصحف كه خالى از هرگونه اعراب و اعجامى بود دچار ترديد مى‏شدند و در اين گونه موارد به نظر خود عمل مى‏كردند و هر احتمال را كه در نظر آنان مناسب‏تر بود برمى‏گزيدند.[۸]آثار فراوانى مانند الحجّة للقراء السبعة يا الكشف عن وجوه القرائات السبع بر همين اساس تدوين شده‏اند تا قرائت‏هاى مختلف قرّاء را توجيه كنند و براى صحت آن از قواعد ادبى و نحوى دليل اقامه كنند.