می‌دانستیم برای دریافت جایگاه ارجمند وی بسنده بود. بیشتر نگاشته‌های وی در فقه و اصول است و از آن میانند: شرايع الإسلام که قرنها کتاب درسی حوزه‌های شیعی به شمار می‌آمده است، المختصر النافع، نکت النهایة، المعتبر فی شرح المختصر و معارج الأصول؛ از وی نگاشته‌های فراوانی به جای نمانده است اما همین چند کتاب که از آنها یاد کردیم پژوهشگر را بی‌درنگ به ستایش وا می‌دارد. وی ژرف‌نگری را با روان نویسی و گزیده‌نویسی در آمیخته بود از میان نگاشته‌های وی دست کم دو کتاب ما را با اندیشه‌های اصولی و استدلال‌های فقهی وی آشنا می‌کند؛ معارج الأصول و المعتبر فی شرح المختصر؛

یکم: حدیث ضعیف در «معارج الأصول»

محقق در این کتاب ایمان، عدالت و ضبط را از بایسته‌های یک راوی می‌داند که بی‌آنها به گزارش راوی و حدیث وی اعتماد نشاید کرد.^۱ بر همین پایه از نگاه وی روایت‌های فاسد المذهب‌هایی چون فطحیان شایسته پذیرش نیست. محقق در این بخش سخن شیخ در عدّة الأصول را می‌آورد درباره آنکه شیعیان به روایت‌های فاسدالمذهب‌ها _ اگر از راستگویی آنها آسوده خاطر بودند _ عمل می‌کرده‌اند او این دیدگاه شیخ را نمی‌پذیرد و می‌نویسد: «ونحن نمنع هذه الدعوی و نطالب بدلیلها و لو سلمنا[ها] لاقتصرنا علی المواضع التی عملت فیها بأخبار خاصّة ولم یجز التعدی ‌فی العمل إلی غیرها».^۲

ولی در همین حال وی درباره مرسلات ابن ابی عمیر اجماعی را که شیخ از آن یاد می‌کرد گزارش می‌کند و بر آن خرده‌ای نمی‌گیرد.^۳ از روند سخن محقق پیداست که کم و بیش با این باور شیخ همراه بوده است گو اینکه وی در پایان سخن آنگاه که درباره تعارض میان روایت‌ها سخن می‌گوید روایت‌های مسند را بر مرسل یکسر برتری می‌دهد و مرسلات هیچ راوی را از این قانون جدا نمی‌کند^۴

بررسد و چشم را بر روی رخدادهای زندگی راوی تضعیف شده ببندد. بنگرید: «أقول: فمن جملة أخطار الطعون علی الأخیار أن یقف الإنسان علی طعن و لم یستوف النظر فی أخبار المطعون علیه کما ذکرناه عن محمدبن سنان رحمة الله علیه»؛^۱ وی آنگاه یاد آور می‌شود چرایی آنکه در کتاب‌هایش گاه از چنین راویان _ که برخی آنها را تضعیف کرده‌اند _ روایت آورده است در همین نکته پیش گفته نهفته است: «فلا یعجل طاعن فی شیءٍ مما أشرنا إلیه أو یقف من کتبنا علیه فلعلّ لنا عذراً ما اطّلع الطاعن علیه».^۲

بنا بر آنچه گذشت توان گفت که از نگاه سیّد تنها تضعیفات رجالیان را نگریستن و چند و چون آن تضعیفات را ندیدن و چرایی آن را بر نرسیدن اندیشه‌ای نارواست. نیز از دید وی ارزیابی جداگانه سند روایت نباید جای «ارزیابی کتاب‌شناختی» را بگیرد.البته اعتماد به کتاب‌ها بیش از آنکه به معنای پذیرفتن هر چه در آنها گزارش شده باشد بدان معناست که باید به محک‌های ارزیابی حدیث در روزگار امامان علیهم السلام بازگشت و آنها را به کار بست.

«از دست رفتن نشانه‌ها» بهانه‌ای در خور نیست که از راه آن، همه نگاشته‌های روزگار امامان را در یک پایه از اعتبار و ارزش پنداریم و تنها به ارزیابی سند روی آوریم یا دیدگان را بر واقعیت‌های تاریخی روزگار امامان علیهم السلام و یاران آنان ببندیم و گمان کنیم تنها از راه سنجش سند کار به فرجام آمده است و به ژرفای آموزه‌های دین رسیده‌ایم.

3. نجم الدین جعفر بن الحسن، محقق حلّی رحمه الله (۶02 _ ۶7۶ق)

درآمد

جعفر بن الحسن حلی از جمله فقیهان برجسته شیعه در سده هفتم هجری است که به درستی وی را «محقق» نامیده‌اند. به نشست درسی وی تک سواران فقه شیعه چون علامه حلی و فاضل آبی در می‌آمدند و اگر از زندگی وی تنها همین نکته را