(۳)
بررسى سیر اربعیننگارى و جایگاه «اربعین» امام خمینى(ره) در میان كتب اربعین
احمدزاده، سید مصطفى
كارشناسى ارشد علوم قرآن و حدیث
دانشكده الهیات و معارف اسلامى دانشگاه تهران
استاد راهنما: مهدوىراد، محمّدعلى
استاد مشاور: حجتى، سید محمدباقر
۱۳۷۷
۱۶۶
این پایاننامه به بررسى و تجزیه و تحلیل سیر نگارش كتب «چهل حدیث»، عموماً، و كتاب اربعین امام خمینى(ره) خصوصاً و جایگاه آن در میان كتابهاى اربعین، پرداخته است. علماى اسلام به دلیل عمل به توصیههاى رسول اكرم، از زمان وى تاكنون در جهت حفظ دستاوردهاى علمى و عملى پیامبرصلى الله علیه وآله از هیچ تلاشى فروگذار ننمودهاند و پیوسته در این راه، زحمات طاقت فرسایى را تحمّل نمودهاند تا دین حیاتبخش اسلام را در فراز و نشیبهاى اعصار مختلف، حفظ نمایند. در طول تاریخ اسلام، نگارش احادیث در شكلهاى گوناگون، از جمله تلاشهاى بىوقفه عالمان و حافظان دین، در جهت حفظ سنّت پیامبر اكرم از دستبرد مخالفان بوده است. بنا بر حدیث مشهورى كه از پیامبرصلى الله علیه وآله نقل شده است: «من حفظ من أمّتى أربعین حدیثاً ممّا یحتاجون إلیه فى أمر دینهم، بعثهاللَّه - عزّوجل - یوم القیامة فقیهاً عالماً»، محدّثان و حدیثپژوهان به تألیفات ارزندهاى در این زمینه پرداختهاند و كتبى تحت عناوین: «اربعین حدیثاً»، «الأربعون» و «پژوهش چهل حدیث» به جامعه اسلامى تقدیم نمودهاند.
نگارنده نیز ضمن معرّفى برخى از این آثار در پژوهش خود، به بررسى در این زمینه پرداخته است. این پژوهش از چهار بخش تشكیل شده است : بخش اوّل، بررسى سیر اربعیننگارى، بخش دوم، فهرست نسخههاى خطّى كتب اربعین، بخش سوم، فهرست نسخههاى چاپى كتب اربعین، بخش چهارم، اربعین امام خمینى(ره) و جایگاه آن در میان كتب اربعین.
در بخش اوّل، پس از ارائه بحثهایى درباره راز و رمز اعداد در میان ادیان مختلف، به بررسى عدد چهل و جایگاه و موقعیت آن در دین اسلام پرداخته و با استناد به آیات و روایات و تاریخ و فرهنگ اسلام، پرده از راز و رمزهاى نهفته در این عدد كامل، برگرفته است. نگارنده، سپس به تجزیه و تحلیل سندى روایت اربعین روى آورده و پس از اثبات صحّت آن و بحثهاى فقه الحدیثى به بررسى سیر اربعیننگارى پرداخته و در پایان به دستهبندى كتب اربعین اشاره نموده و جهت بررسىهاى آمارى، جدولهایى را به تصویر كشیده است.
در بخش دوم، با استفاده از كتب مرجع و فهرستهاى كتب خطّى و چاپى گوناگون، كتب خطّى اربعین را از سال ۱۸۱ تا ۱۳۹۵ق، به همراه ارائه مشخّصات نسخهشناسى، فهرست نموده است. روش گزارش كتب مذكور بر اساس سال نگارش است و در غیر این صورت، مبنا را سال فوت مؤلّف یا كتابت و استنساخ قرارداده است. در پایان بخش دوم، كتب اربعینى كه تاریخ نامعلوم و مؤلّف دارند، در قسمتهاى جداگانه فهرست كرده است.
در بخش سوم، كتب چاپى اربعین از سال ۳۰۳ تا ۱۴۱۷ق، بر اساس نگارش و یا درگذشت مؤلّف را منظّم نموده و در پایان، كتب چاپى بدون تاریخ را در قسمت جداگانهاى آورده است. در این بخش، اكثر كتب از نزدیك توسط نگارنده مورد بررسى قرار گرفته و اطّلاعات مفیدى درباره ساختار و محتواى هر كتاب، به همراه كتابشناسى آن، ارائه شده است . شایان ذكر است كه در پایان گزارش هر كتاب، جهت ارائه اطّلاعات بیشتر درباره نسخههاى خطّى آن كتاب، ارجاعاتى را نیز ذكر نموده است.
نگارنده در بخش چهارم، كتاب اربعین امام خمینى(ره) را از جنبههاى مختلف ساختارى و محتوایى، مورد بررسى قرارداده و جایگاه آن را در میان كتب اربعین، تبیین كرده است. وى در این بخش، پس از معرّفى كتاب امام(ره) و شیوه نگارش آن، به بحث كلّى درباره احادیثى كه در این مجموعه گِرد آمده، پرداخته و اسناد آن را بررسى نموده است. سپس درباره ترجمه احادیث و سبك خاص امام در ترجمه را مورد بحث قرارداده، به این بیان كه ایشان پس از ترجمه و شرح هر حدیث، لغات مشكل و مهم آن را نیز به صورت جداگانه و با استناد به معجمهاى لغت، توضیح داده وبه نكات بلاغى و نحوى كه در توضیح احادیث به كار رفته نیز اشاراتى دارد. نگارنده، یكى از بارزترین ویژگىهاى این كتاب را كه حاكى از تبحّر و ژرفنگرى نویسنده مىانگارد، آوردن بحثهاى اصطلاحى و تعاریف علمى در باب تعبیرات و اصطلاحات احادیث مىداند. وى در ادامه، یكى دیگر از ویژگىهاى اربعین امام را استناد روایات به آیات كریم قرآن مجید بیان مىكند و این كار را وظیفه محدّث مىداند كه آیات قرآن را محكِ روایات قرار دهد و در پرتو نور كلام الهى، به شرح و بیان روایات بپردازد. از ویژگىهاى دیگر اربعین امام از دید نگارنده، جامع و شامل بودنش در ابواب و عناوین مختلف اخلاقى، تربیتى، عرفانى، حِكَمى و فلسفى است، و اینكه امام (ره)؛ پس از نقل اقوال حكما و عرفا در ذیل احادیث، به نقد و ردّ دیدگاههاى آنان در توضیح بعضى روایات پرداخته و با عبارت: «فقیر گوید» نظر خود را توضیح داده است.
