مأخذشناسی رجال شیعه

آنچه در این کتاب گرد آمده، معرفی و شناسایی تألیفات رجالی شیعه است.

برگزیده در پنجمین دوره کتاب سال حوزه علمیه قم، سال ۱۳۸۲ ش.

آنچه در این کتاب گرد آمده، معرفی و شناسایی تألیفات رجالی شیعه است که به ترتیب تاریخی و بر اساس تاریخ وفات مؤلفان آنها سامان یافته است و خواننده با پیگیری سیر این تألیفات، می تواند به تحولات و شیوه های تألیف در این علم دست یابد. این مجموعه در واقع تاریخ صامت دانش رجال را در طول پانزده قرن ارائه می دهد. همچنین از آن جا که گزارش مختصری از محتوای هر کتاب، در حد توان، ارائه شده، مقایسه و مسیریابی محتوایی این تألیفات نیز میسّر شده است. در این مجموعه، ۷۴۶ مأخذ رجالی شناسانده شده است.

مقدمه کتاب

تحقيق و پژوهش ، فرايند شناخت منابع و استفاده از آنها در دستيابى به انديشه ها و افكار جديد است . از اين رو ، بهره بردارى صحيح از تأليف هاى هر علم ، نياز ضرورى پژوهشگر است و برآوردن اين نياز در اوّلين قدم ، نياز به فهرست و اطّلاع از منابع و تحقيقات آن دانش دارد تا در هر زمان ، بحث هاى علمى دوباره از نو آغاز نشوند و تحقيقات جديد با نوآورى توأمان گردند . پژوهش در دانش رجال نيز از اين قاعده پيروى مى كند .

از آن جا كه علم رجال ، بحث از راويان اخبار و شناخت شخصيت و احوال ايشان را بر عهده دارد ، لذا ارتباط ناگسستنى با تاريخ دارد و اين ارتباط ، موجب مى شود كه پژوهشگران اين علم ، دائما با منابع قديمى و تحليلگران اين منابع ، ارتباط جدّى داشته باشد .

به همين منظور ، «مأخذشناسى رجال شيعه» فراهم آمد كه به معرّفى توصيفى ـ تحليلى تأليفات رجالى از دوره پيدايى اين علم تا زمان حاضر بپردازد .

شايان ذكر اين كه در قرن حاضر ، مرحوم شيخ آقا بزرگ تهرانى نيز كتاب مصفّى المقال فى مصنّفى علم الرجال را در همين راستا تأليف كرد و مورد استفاده بسيار محقّقانِ در اين حوزه قرار گرفت و ما نيز در اثر حاضر ، از اين كتاب بسيار

استفاده كرده ايم ؛ ليكن اين كتاب با همه محتواى ارزشمند و محقّقانه اش داراى اشكال هايى چند است :

اوّل آن كه دانش رجال و تراجم (شرح حال نگارى) در اين اثر خلط شده اند و تمامى شرح حال ها ، اگر چه مربوط به شخصيت هاى غير راوى بوده اند ، در حوزه تأليف هاى رجالى داخل شده اند .

دوم آن كه گاه تأليف هاى حديثى و غير رجالى در موضوع اين كتاب ، وارد شده اند .

سوم آن كه گزارش كتاب ها غالبا بيش از آوردن نام آنها نيست .

گذشته از اينها تأليف هاى رجالى پس از مرحوم تهرانى و مقاله ها و تحقيق هاى جديد نيز مورد نياز محقّقان است كه در تكميل كار محقّق تهرانى به آنها نيز پرداخته ايم .

شيوه كتاب حاضر

در اين كتاب كوشيده ايم تأليف هايى كه محور اصلى آنها در زمينه هاى مختلف رجالى باشد ، گزارش شوند . از اين رو ، تأليف هاى موجود در اين موضوعات را آورده ايم : كلّيات علم رجال ، شرح حال مستقل راويان ، كتب رجالى اى كه بر اساس طبقات يا فهرست و يا مشيخه تأليف شده اند ، جوامع رجالى و معجم ها ، رساله هاى مستقل در قواعد رجالى ، ضبط اسامى ، اصطلاحات رجالى ، ترتيب و تنظيم و اضافات و حواشى كتب معجم رجالى ، منظومه هاى رجالى و تاريخ رجال .

نكته شايان ذكر اين كه شناسايى اين موضوعات در سه قرن اوّل، بر اساس نام كتاب ها بوده است ؛ چه آن كه غالب كتاب ها تنها در فهرست ها نام برده شده اند و اصل آنها اينك در دست نيست .

تنظيم اين مأخذشناسى بر اساس تاريخ وفات مؤلّفان است و تأليف ها و آثار باقى مانده از هر قرن ، به صورت جداگانه و هر يك در فصلى مستقل ، ارائه شده است .

در معرّفى توصيفى هر اثر ، نام و شهرت مؤلّف ، تاريخ وفات وى ، نام اثر ، مشخّصات ناشر و تاريخ نشر و تعداد جلدها و صفحه ها گزارش شده است .

كوشيده ايم چاپ هاى مختلف از يك كتاب را كه داراى خصوصيت هاى مستقل است ، معرّفى كرده ، امتيازهاى هر يك را گوشزد نماييم .

همچنين تأليف هايى كه نسخه خطّى آنها در كتاب خانه هاى شناخته شده ايران موجود است ، مشخّص كرده ايم (كه خوانندگان گرامى مى توانند توصيف دقيق اين نسخه ها را در كتاب يا نرم افزار فهرستگان نسخه هاى خطّى حديث شيعه مشاهده نمايند) ؛ امّا با اين همه ، موارد بسيارى هم وجود دارند كه نه چاپ شده اند و نه نسخه اى خطّى از آنها در كتاب خانه هاى مشهور ايران يافت شده است و تنها نام آنها در منابع كتابشناسى قديم و جديد ، ذكر شده است . اين موارد را نيز به استناد منبع شناسايى آن آورده ايم . در معرّفى تحليلى هر اثر نيز اطّلاعات موجود از آن ارائه شده و محتواى آن تا حدّ امكان ، تشريح شده است .

گفتنى است كه برخى از كتاب ها با دو يا چند عنوان مختلف ، معرّفى يا چاپ شده اند كه براى رفع اشتباه ، اسامى مختلف يك اثر را تا آن جا كه تشخيص داده ايم ، در ذيل معرّفى تحليلى آورده ايم .

در بخش پايانى كتاب ، مجموعه مقالاتى را كه در موضوع هاى رجالى گذشته يا شيوه شناسى منابع رجالى تأليف شده اند ، شناسانده ايم . اميدواريم كه اين زحمت متواضعانه ، نزد ارباب تحقيق و پژوهش مقبول افتد و ايشان را به كار آيد .