منتهی المقال فی أحوال الرجال (رجال أبی علی)

متن کتاب، در شرح حال رجال حدیث است و از بیان شرح حال راویان مجهول به جهت عدم فایده آن اجتناب شده است.

مؤلّف در مقدّمه، پنج مطلب را آورده است که عبارت اند از:

تاریخ ولادت و وفات معصومان(ع)؛

اسامی اشخاصی که با امام مهدی (عج) ملاقات داشته اند و یا معجزه ای از جانب ایشان دیده اند؛

بیان کنیه و القاب ائمه معصوم(ع)؛

اسامی رجالی که با دیگران اشتباه می شوند؛

فواید رجالی متفرق مؤلّف.

متن کتاب، در شرح حال رجال حدیث است و از بیان شرح حال راویان مجهول به جهت عدم فایده آن اجتناب شده است. روش تحقیق مؤلّف به این ترتیب است که در ابتدا، مضمون شرح حال بیان شده به وسیله میرزا محمّد استر آبادی در کتاب

منهج المقال را ذکر می نماید و سپس، مضمون آنچه را که وحید بهبهانی در تعلیقه خود بر منهج المقال آورده، متذکر می شود و در مواردی، نظر خود را بیان می کند و در نهایت، بحث را با کلام محمّد امین کاظمی در تمییز مشترکات از هدایة المحدثین به پایان می رساند.

مؤلّف در ضمن مباحث، از شرح حال های موجود در کتاب های دیگر، نقل قول هایی را متذکر می شود و در بعضی موارد، اسامی و شرح حال هایی را اضافه کرده است. اسامی راویان، بر اساس حروف الفبا تنظیم شده است.

خاتمه کتاب، شامل پنج فایده رجالی است که عبارت اند از:

«عدّة» در کتاب الکافی؛

خادمان و وکلای ممدوح و مذموم ائمه(ع)؛

اسامی سفیران ممدوح در زمان غیبت؛

اسامی مدّعیان مذموم بابیت؛

طریق و مشیخه شیخ طوسی در کتاب های التهذیب و الاستبصار و شیخ صدوق در کتاب من لا یحضره الفقیه.

محقّق کتاب در مقدّمه، اقدام به معرّفی مختصر بعضی کتاب های رجالی معتبر و معروف و زندگی نامه مؤلّف نموده است. گفتنی است که این کتاب، معروف به رجال ابی علی است.

در این کتاب، مؤلّف از بیان فهرست اسامی بسیاری از رجال، به گمان آن که مجهول اند و فایده ای در ذکر آنها وجود ندارد، اجتناب نموده است. به همین منظور و در جهت تکمیل این کتاب، دو کتاب دیگر تألیف شده است که عبارت اند از:

تکملة رجال أبی علی، تألیف: درویش علی حایری (م ق ۱۳)، که از شاگردان مؤلّف است؛

إکمال منتهی المقال، تألیف: محمّد آل کشکول (م ق ۱۳).

حاشیه هایی که بر این کتاب نوشته شده، عبارت اند از:

حاشیه سید صدر الدین محمّد عاملی (م ۱۲۶۳ ق) که مرحوم سید حسن صدر، آن را تدوین کرده و نکت الرجال نامیده است؛

حاشیه علی بن خلیل تهرانی (م ۱۲۹۶ ق)؛

حاشیه محمّد تنکابنی (م ۱۳۰۲ ق)؛

حاشیه علی بن محمّد جعفر شریعتمدار استر آبادی (م ۱۳۱۵ ق) که با عنوان غایة الآمال فی استعلام أحوال الرجال تألیف شده است؛

حاشیه سید شرف الدین علی بن محمّد مرعشی تبریزی (م ۱۳۱۶ ق)؛

حاشیه میرزا حسین نوری (م ۱۳۲۰ ق)؛

حاشیه جواد طارمی زنجانی (م ۱۳۲۵ ق) که با عنوان مشکل الرجال فی منتهی المقال تألیف شده است؛

حاشیه سید ابو تراب خوانساری (م ۱۳۴۶ ق)؛

حاشیه حسن بن هادی موسوی عاملی (م ۱۳۵۴ ق)؛

محقّق تهرانی در الذریعة (ج ۱۰، ص ۹۳)، این کتاب را با عنوان رجال الشیخ أبی علی و نیز با عنوان های رجال الشیخ أبی علی محمّد (ج ۱۰، ص ۱۴۳) و منتهی المقال فی أحوال الرجال (ج ۲۳، ص ۱۳)، فهرست کرده است.