در احادیث، آثار و برکات مختلفی برای تربت سید الشهدا(ع) ذکر شده است، مانند : استشفا (شفا خواستن) به واسطه آن، ثواب سجده بر آن، همراه داشتن آن، تبرّک جستن به آن در زندگی و حتّی پس از مرگ، و برداشتن کام کودک با آن .
از نظر عقلی، بدیهی است که خداوند متعال می تواند بر اساس حکمت بی پایان خود، آثار و برکاتی را که بدانها اشارت رفت، بر تربت آن امام، مترتّب نماید . به عبارت دیگر، این، کاری است ممکن ؛ ولی در باره ثبوت این برکات، پرسش هایی وجود دارد که باید به آنها پاسخ داد، مانند این که : آیا صدور احادیثی که بر این آثار، دلالت دارند، قطعی است؟ چرا تربت دیگرِ اهل بیت علیهم السلام، چنین برکاتی ندارد؟ محدوده زمینی که خاکش دارای آثارِ یاد شده است، تا کجاست؟ تأثیر درمانی آن، مطلق است، یا شرایط و موانعی دارد؟
۱ . اعتبارسنجی احادیث
در میان احادیثی که برکاتی را برای تربت سید الشهدا(ع) برشمرده اند، سند برخی ضعیف است ؛ امّا در میان آنها صحیح و معتبر هم وجود دارد و از این روست که هر چند «خوردن خاک»، در اسلام، ممنوع است و گناه محسوب می شود، فقهای امامیه اتّفاق نظر دارند که خوردن تربت امام حسین(ع) به اندازه یک نخود برای استشفا، جایز است و حتّی به گفته برخی از فقها، احادیث در این باره، در حدّ تواتر است .[۱]افزون بر این،درمان شدن بسیاری از بیماران در طول تاریخ پس از واقعه کربلا به برکت تربت آن امام، گواه روشنی بر صحّت این احادیث است .
۲ . حکمت این برکات
اکنون این پرسش مطرح می شود که : چرا این برکات، تنها از آنِ تربت سید الشهدا(ع) است و تربت سایر اهل بیت علیهم السلام، این ویژگی ها را ندارد؟
در پاسخ، می توان گفت : همان حکمتی که در باره فضایل اختصاصی زیارت امام حسین(ع) و عزاداری بر ایشان و گریستن بر مصائب ایشان است، در این جا نیز جاری است . به طور اجمال، حکمت فضایل و برکاتی که برای تربت سید الشهدا(ع) در احادیث آمده، عبارت است از : زنده شدن روح شهادت طلبی و ایثار در راه مبارزه با جهل و ظلم و ضدّ ارزش ها در جامعه اسلامی، و زمینه سازی برای حکومت جهانی اسلام به رهبری اهل بیت علیهم السلام .
۳ . محدوده تربت برای استشفا
احادیثی را که در باره استشفا به تربت سید الشهدا(ع) وارد شده اند، می توان به چهار دسته تقسیم کرد :
دسته اوّل، احادیثی که حریم قبر مطهّر امام(ع) را مشخّص کرده اند. برخی از این احادیث، حریم قبر ایشان را بیست گز در بیست گز[۲]، برخی ۲۵ گز در ۲۵ گز،[۳]برخی یک فرسخ در یک فرسخ،[۴]و برخی پنج فرسخ در پنج فرسخ[۵]، ذکر کرده اند .
دسته دوم، احادیثی که قلمرو تربت آن امام را برای استشفا، مشخّص کرده اند و با اختلاف، این قلمرو را هفتاد گز[۶]، هفتاد باع، ده میل[۷]ر .ک : ص ۴۰۱ ح ۳۳۷۱ .، چهار میل،[۸]یک میل[۹]و یا غیر از اینها ذکر کرده اند .[۱۰]
دسته سوم، حدیثی که می گوید : بالای سر امام حسین(ع)، تربت سرخ رنگی قرار دارد که درمان هر بیماری ای بجز مرگ است .[۱۱]
دسته چهارم، احادیثی که به طور مطلق (کلّی و بدون قید)، دلالت بر استشفا به تربت قبر سید الشهدا(ع) دارند و از هیچ قید و محدوده ای نام نبرده اند .
در جمع بندی این احادیث، می توان گفت : در میان احادیث دسته اوّل، سند دو روایت، معتبر است (یکی حدیث دلالت کننده بر بیست گز در بیست گز و دیگری حدیث دلالت کننده بر ۲۵ گز در ۲۵ گز) ؛ ولی در هیچ یک از این دو، به استشفا از تربت این محدوده، اشاره ای نشده است .
سند هیچ یک از احادیث دسته دوم نیز معتبر نیست . همچنین، سند حدیثی که دلالت بر استشفا به تربت بالای سر امام(ع) دارد، ضعیف است .
بنا بر این، تنها احادیثی از اعتبار لازم برخوردارند که به طور مطلق، دلالت بر استشفا به تربت قبر آن امام دارند، و همان طور که فقهای بزرگوار فرموده اند، در معنای این احادیث، به قدر متیقّن از مصادیق عرفی قبر، بسنده می شود . بعید نیست همان طور که در حدیثی معتبر آمده، تا فاصله ۲۵ گز از هر سو، عرفا قدر متیقّن محسوب شود . در این صورت، برای استشفا به تربتِ خارج از این محدوده، لازم است که تربت، در آب، حل شود و با آب تربت، استشفا گردد .
۴ . محدوده تربت برای غیر استشفا
هیچ یک از احادیثی که استفاده از تربت امام حسین(ع) را برای غیر استشفا (مانند : سجده کردن بر آن و تبرّک جستن به آن) توصیه کرده اند، خاک کربلا را به صورت مطلق، دارای فضیلت و برکت نمی دانند ؛ بلکه گِل قبر امام(ع) و یا تربت ایشان را بافضیلت دانسته اند . پس می توان گفت که در تعیین محدوده تربت امام(ع) برای غیر استشفا نیز، صدق عرفی تربت امام، ضروری است . البته از آن جا که استفاده همگان از محدوده عرفی تربت قبر امام، ممکن نیست، عمل به احادیثِ یاد شده، اقتضا می کند که بخش وسیعی از خاک کربلا، تربت امام حسین(ع) محسوب شده باشد، که هر چه به قبر نزدیک تر باشد، فضیلت و برکت آن بیشتر است . با این حال، مقتضای احتیاط، آن است که تبرّک جستن به خاک کربلا، در جایی که عرفا تربت امام حسین(ع) خوانده نمی شود، به امید مطلوبیت (نیت رجا) باشد .
۵ . مقصود از استشفا به تربت
تردیدی نیست که مقصود از استشفا به تربت امام حسین(ع)، این نبوده که تربت ایشان به طور مطلق (همیشه و همه جا)، جای گزین دارو و درمان گردد . یکی از دلایل روشن این مطلب، احادیث فراوانی است که در آنها به مراجعه به طبیب و بهره گیری از دارو، توصیه شده است .[۱۲]بنا بر این، توصیه به استشفا به تربت سید الشهدا(ع) و گوشزد کردن تأثیر آن در درمان بیماری ها، مانند توصیه به دعا و صدقه در درمان بیماری ها و بیان تأثیر آنهاست .
به سخن دیگر، همان طور که دعا و صدقه، در کنار بهره گیری از درمان های معمولی، نقش مکمّل درمان را ایفا می نمایند و در شرایط ویژه ای که دارو اثر ندارد، گاهی دردهای بی درمان را درمان می کنند، تربت سید الشهدا(ع) نیز به همین گونه، در درمان بیماری ها مؤثّر است . همچنین، چنان که هر چه شرایط اجابت دعا بیشتر فراهم شود و موانع آن بیشتر برطرف گردد، دعا به اجابت، نزدیک تر می شود، فراهم ساختن شرایط بهره مندی از برکات تربت امام حسین(ع) و برطرف کردن موانع تأثیر آن نیز، موجب بهره وری بیشتری از برکات تربت آن امام است .
۶ . چگونگی استشفا به تربت
با توجّه به احادیث، می توان گفت : استشفا به تربت امام حسین(ع) یک مانع دارد و یک شرط و یک ادب .[۱۳]
مانع استشفا، انگیزه های غیر الهی است، مانند علاقه به خوردن خاک .[۱۴]
شرط استشفا داشتن، اعتقاد راسخ به این حقیقت است که تربت آن امام، به اذن خداوند متعال، در درمان بیماری، مؤثّر است .[۱۵]
ادب استشفا نیز عبارت است از خواندن دعاهای مأثور،[۱۶]هنگام بهره گیری از تربت امام حسین(ع) .[۱۷]
[۱]مستند الشيعة : ج ۱۵ ص ۱۶۲ .
[۲]ر.ك : ص ۳۷۹ ح۳۳۴۷ و ۳۳۴۸ .
[۳]ر. ك: ص ۴۰۱ ح ۳۲۷۴ .
[۴]تهذيب الأحكام: ج ۶ ص ۷۱ ح ۱۳۳ ، المزار ، مفيد: ص ۱۴۰ ح ۲ و ر. ك: همين دانش نامه : ج ۱۲ ص ۴۰۱ ح ۳۳۷۲ .
[۵]ر. ك : ص۴۰۱ ح ۳۳۷۲ .
[۶]ر .ك : ص ۳۹۹ ح۳۳۶۹ .
[۷]ر .ك : ص ۴۰۱ ح۳۳۷۰ .
[۸]كامل الزيارات : ص ۴۷۰ح۷۱۷ .
[۹]ر. ك: ص ۴۱۳ ح ۳۳۸۶ .
[۱۰]برخى از فقها ، به احاديث ديگرى نيز اشاره كرده اند كه بر چهار فرسخ و يا هشت فرسخ دلالت دارند (ر . ك : رياض المسائل : ج ۲ ص ۲۹۰، شرح اللمعة : ج ۷ ص ۳۲۶، المهذَّب البارع: ج ۴ ص ۲۲۰) ؛ ولى همان طور كه در مستند الشيعةى نراقى (ج ۱۵ ص ۱۶۵) آمده است ، چنين احاديثى يافت نشده اند و به بررسى بيشترى نياز است تا بتوان در باره اين دو گروه احاديث ، داورى كرد .
[۱۱]ر. ك: ص ۴۱۴ ح۳۳۹۰ .
[۱۲]ر . ك : دانش نامه احاديث پزشكى .
[۱۳]ر.ك : بحار الأنوار: ج ۱۰۱ ص ۱۱۸ به بعد .
[۱۴]ر. ك: همين دانشنامه : ج ۱۲ص ۴۳۱ (فصل دوم / موانع شفا يافتن با تربت امام عليه السلام ).
[۱۵]كامل الزيارات ، ص ۴۷۰ ح ۷۱۷ و ر. ك: ص ۴۳۱ (فصل دوم / شرط شفا يافتن با تربت امام عليه السلام ).
[۱۶]مأثور : روايت شده ؛ رسيده از پيامبر صلى الله عليه و آله و اهل بيت عليهم السلام .
[۱۷]ر. ك: ص ۴۱۷ (فصل دوم / آداب شفاخواهى با تربت امام عليه السلام ).
