نقش زهد در شناخت

زهد ، در لغت ، به معناى بى میلى و بى رغبتى ، به طور مطلق است . یعنى در زبان عربى ، به هر بى میلى ، زهد گفته مى شود . ولى در اصطلاح احادیث اسلامى ، زهد به نوع خاصى از بى میلى اطلاق مى شود و آن ، بى میلى به امورى است كه راه رشد و تكامل را بر انسان مسدود مى كند و مانع شناخت حقایق مى گردد ، مانند بى میلى به ظلم .

براساس این تعریف ، تقوا و زهد از یك ریشه اند . انسان در اوج تقوا به مرتبه زهد مى رسد ، یعنى تا وقتى میل به كارهاى ناشایسته در او هست و با قدرت تقوا از آن كارها اجتناب مى كند ، متقى است ، ولى زاهد نیست . با تداوم تقوا ، انسان تدریجا به جایى مى رسد كه میل به كارهاى ناشایسته در او مى میرد . امام على علیه السلام در توصیف انسان كامل مى فرماید :  مِیتَةٌ شَهوَتُهُ[۱]یعنى هوس در او مرده است . بارى ، انسان در اوج تقوا به مرتبه زهد مى رسد . بنا بر این ، زهد بالاتر از تقوا است .

در تقوا میل به انحراف هست ، ولى انحراف نیست ، اما در زهد نه میل به انحراف هست و نه انحراف . تقوا موجب روشنایى چراغ عقل و نیز قلب است و زهد روشنایى این چراغ را تقویت مى كند و تداوم نور بصیرت را تضمین مى نماید . در احادیث اسلامى زهد در كنار تقوا و به عنوان یكى از شرایط روشنایى چراغ بصیرت در كانون جان و پیدایش علم بدون تعلم در انسان مطرح شده است . پیامبر اكرم صلى الله علیه و آله در حدیثى مى فرماید :

مَن یرغَبُ فِى الدُّنیا فَطالَ فِیهَا أمَلُهُ ، أعْمَى اللّهُ قَلبَهُ عَلى قَدرِ رَغبَتِهِ فِیهَا. و مَن زَهِدَ فِیها فَقَصُرَ فِیها أمَلُهُ ، أعطاهُ اللّهُ عِلْمَا بِغَیرِ تَعَلُّمٍ و هُدًى بِغَیرِ هِدایةٍ ، فَأذهَبَ عَنهُ العَماءَ و جَعَلَهُ بَصِیرا.[۲]كسى كه در دنیا رغبت كند و در نتیجه آرزویش در آن دراز شود ، خداوند دلش را به اندازه رغبتش به دنیا كور كند. و كسى كه نسبت به دنیا زهد ورزد و در نتیجه آرزویش در آن كوتاه شود ، خداوند به او دانشى بدون آموختن و هدایتى بدون راهنما عطا كند و كورى را از او زایل گرداند و [دیده عقل] او را بینا كند.

در حدیث دیگرى آمده است كه روزى پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله به اصحاب خود فرمود :

آیا كسى از شما هست كه بخواهد خداوند ، بدون آموختن به او علم عطا كند و بدون راهنما او را هدایت نماید؟ آیا در میان شما كسى هست بخواهد خداوند ، كوردلى را از او زایل سازد و دیده عقل او را بینا گرداند؟

آگاه باشید! كسى كه نسبت به دنیا زهد ورزد و آرزویش را در آن كوتاه نماید. خداوند به او علمى بدون تعلم عطا كند و بى نیاز از هدایتگر هدایتش نماید .[۳]

امام على علیه السلام درباره نقش زهد در شناخت مى فرماید :

مَنْ زَهِدَ فِى الدُّنیا ولَم یجزَعْ مِن ذُلِّها ، ولَم ینافِسْ فى عِزّها ، هَداهُ اللّهُ بِغَیرِ هِدایةٍ مِن مَخلُوقٍ ، و عَلَّمَهُ بِغَیرِ تَعلِیمٍ ، و أثبَتَ الحِكمَةَ فِى صَدرِهِ و أجراها عَلى لِسانِهِ.[۴]كسى كه به دنیا بى رغبت شود و از ذلتش بى تابى نكند و به عزتش میل ننماید ، خداوند بدون راهنمایىِ آفریده اى هدایتش كند و بدون آموزش به او دانش دهد و حكمت را در دلش ثبت نماید و بر زبانش جارى سازد.

نقش زهد در تقویت دیده دل و شناخت حقایق هستى تا آن جاست كه در بالاترین مراتب به گفته پیامبر اكرم صلى الله علیه و آله انسان ، فرشتگان الهى را مى بیند و با آنها دست مى دهد!

شخصى به نام سلام بن مستنیر نقل مى كند كه خدمت امام باقر علیه السلام بودم كه حمران بن اعین به حضور امام رسیده ، مسائلى چند از آن حضرت پرسید . هنگامى كه مى خواست برخیزد و برود ، از امام سؤال كرد كه : چرا وقتى ما به خدمت شما مى رسیم ، مصاحبت با شما و سخنانتان چنان ما را تحت تأثیر قرار مى دهد كه دل هایمان نرم مى شود و جان هایمان دنیا را فراموش مى كند و ثروت هایى كه در دست مردم ثروتمند است ، نزد ما بى ارزش مى شود ، ولى همین كه از خدمت شما بیرون مى رویم و همدم مردم و تجار مى شویم ، به دنیا علاقه مند مى گردیم؟

امام علیه السلام فرمود :

این از ویژگى هاى دل است كه در شرایطى سخت و در شرایطى نرم مى گردد .

سپس حضرت توضیح دادند كه یاران پیامبر اسلام نیز نظیر این سؤال را از آن حضرت كردند و افزودند كه : اى رسول خدا ! مى ترسیم كه ما منافق باشیم! حضرت فرمود : چرا؟ گفتند : چون وقتى نزد شما هستیم ، تذكر و ترغیب شما ، ما را بیمناك مى كند و دنیا را فراموش مى كنیم و نسبت به دنیا چنان بى رغبت مى گردیم كه گویا آخرت و بهشت و دوزخ را مشاهده مى كنیم ، ولى همین كه از خدمت شما مى رویم و بوى فرزندان به مشام ما مى رسد و خانواده را مى بینیم ، آن حالت به تدریج از ما زایل مى گردد ، تا آن جا كه گویا چنان حالى نداشته ایم . آیا این نشانه نفاق است؟

پیامبر اكرم صلى الله علیه و آله فرمود :

نه ، چنین نیست؛ این از گام هاى شیطان است كه شما را به دنیا ترغیب مى كند. به خدا سوگند ، اگر حالتى را كه خود را به آن وصف كردید ، ادامه دهید ، هر آینه فرشتگان با شما مصافحه خواهند كرد و بر آب راه خواهید رفت![۵]

در ابتداى دعاى ندبه نیز به نقش زهد در تقویت دیده دل و شناخت هاى قلبى اشاره گردیده و از زهد به عنوان شرط هبوط فرشتگان بر اولیاى خدا و برخوردارى آنان از دانش هاى غیبى الهى ، یاد شده است .[۶]