مسائل علي بن جعفر(ع) و مستدركاتها

شامل مجموعه سؤال هایی است كه علی عُریضی (متوفای حدود 220ق) از برادرش امام موسى كاظم(ع) پرسیده و پاسخ دریافت کرده است.

این كتاب شامل مجموعه سؤال هایی است كه علی بن جعفر الصادق(ع)، معروف به عُریضی (متوفای حدود ۲۲۰ق) از برادرش امام موسى كاظم(ع) پرسیده و پاسخ دریافت کرده است. آن را با عنوان کتاب حلال و حرام یا المسائل علی بن جعفر(ع) در کتب فهارس شیعه شناسانده اند. این كتاب از اصول چهار صد گانه، و معتبر میان فقهاى شیعه به شمار مى‏آید. بسیاری از کتابهای روایی، روایات آن را نقل کرده و بدان استناد نموده اند.

شیخ مفید در این باره مى‏فرماید:« مؤلف این كتاب پیوسته همراه برادر خود امام موسى بن جعفر(ع) بوده و روایات فراوانى را از ایشان روایت كرده است».

شیخ عباس قمى در كتاب« سفینة البحار» مى‏فرماید:« مؤلف این كتاب، على بن جعفر، رابطه بسیار نزدیكى با امام موسى كاظم(ع) داشته و معارف فراوانى از علوم دین را از آن حضرت بهره برده است. این كتاب، كتابى است مشهور كه مؤلف در آن سؤالاتى از امام(ع) پرسیده و آنها را همراه با جوابشان در این كتاب آورده است».

یکی از جنبه های اهمیت این کتاب زمان تدوین آن است که در دوران خفقان و شدت عمل حاکمیت علیه شیعیان پدید آمده است. بسیاری از شیعیان به امام کاظم(ع) دسترسی نداشتند و علی بن جعفر در این دوران سخت سوال های شیعیان را از امام کاظم(ع) پرسیده است.

موضوع این سوال ها شامل احکام و معارف اسلامی است که از عناوین کتاب می توان مواردی همچون طهارت، صلوة، احكام مسجد، نماز جمعه و عید، زكات، خمس، روزه، حج، نكاح، و طلاق را برشمرد.

این كتاب داراى دو نسخه مُبوَّب، یعنى بر طبق ابواب فقه و غیر مبوب، یعنى غیر مرتب بر ابواب فقه است. این دو نسخه از نظر مسائل مطرح شده با هم اختلاف‏هایى دارند؛ نسخه مبوب داراى ۵۳۳ مسأله و غیر مبوب داراى ۴۲۹ مسأله است كه در برخى از مسائل نیز با هم مشترك نیستند

از این رو در استناد به روایات این کتاب، فقها هم اختلاف نظر دارند؛ برخی مثل آیت الله خوئی، روایات این کتاب را صحیحه می شمارند؛ اما برخی دیگر اگر چه علی بن جعفر را موثق می دانند اما روایات کتاب را به دلیل مرسله بودن معتبر نمی شمارند؛ زیرا معتقدند این کتابی که در دسترس است معلوم نیست همان کتاب باشد.

آیت الله شبیری در این باره می فرماید:

«ترديدى نيست كه على بن جعفر كتاب مسائلى داشته كه آنها را از برادر خود حضرت امام كاظم عليه السلام پرسيده است، نجاشى و شيخ طوسى هر دو چنين كتابى را به وى نسبت داده‌اند، منقولاتى از اين كتاب در قرب الاسناد حميرى و سپس در كتب كافى و فقيه و تهذيب و استبصار و ديگر كتب حديثى نقل شده كه غالباً بى‌ترديد صحيح مى‌باشد، در اين نكات بحث چندانى در كار نيست، ولى عمده بحث در اين است كه كتابى كه با نام مسائل على بن جعفر در دست است و مرحوم مجلسى و صاحب وسائل از آن نقل مى‌كنند و متن كامل آن در جلد دهم بحار الانوار درج شده است، به چه دليل همان كتاب معروف مسائل على بن جعفر مى‌باشد، طرق ذكر شده در خاتمه وسائل به مرويات شيخ طوسى براى اثبات اعتبار نسخه‌هاى مصادر وسائل به هيچ وجه كافى نيست، معناى طريقى كه صاحب وسائل در خاتمه مستدرك براى مصادر ذكر كرده اين نيست كه وى در هر مصدر از‌ روى يك نسخه خاص كه با قرائت و سماع يا لااقل مناوله در طول اعصار و قرون دست به دست گشته و تأييد مشايخ طائفه را به دنبال داشته نقل مى‌كند، بلكه طرق وى به مرويات شيخ طوسى، طرقى است بر اساس اجازه عامه- چنانچه در حال حاضر هم اجازه مشايخ طايفه همچون شيخ آقا بزرگ طهرانى همين گونه است- و هيچ لزومى ندارد كه همراه اين اجازه، كتابى هم بين استاد و شاگرد رد و بدل شده باشد، بنابراين، براى اثبات صحت نسخه كتب بايد به روشهاى ديگر توسل جست...»

ایشان پس از بررسی چنین نتیجه می گیرد: « بارى، با توجه به مجهول بودن راويان اين كتاب و عدم قرائت نسخه كتاب بر مشايخ طايفه نمى‌توان در رواياتى كه تنها در اين كتاب آمده و در نقل حميرى در قرب الاسناد يا ديگر مشايخ حديثى همچون كلينى و صدوق و شيخ طوسى نيامده، به اين كتاب اعتماد ورزيد». (http://mobahathah.ir)

چاپ مسائل علی بن جعفر

یکی از چاپهای کتاب مسائل، به همت موسسۀ آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث و به تحقیق استاد سید محمدرضا حسینی منتشر شده است. این چاپ از جهات گوناگون (درج مقدمه مفصل، استفاده از نسخه های معتبر، و درج مستدرکات) دارای توجه است:

محقق از سه نسخۀ خطی نفیس ذیل بهره برده است:

۱- نسخۀ كتابخانه آستان قدس رضوى، کتابت ۶۸۶ هجرى به خط محمد بن حسین مازندرانى؛

۲- نسخۀ كتابخانه آیت الله نجفى مرعشى به خط محمد بن سعید بن محمد معانى بحرانى؛

۳- نسخۀكتابخانه علامه سید محمد على روضاتى.

مستدركات‏ کتاب مسائل

در متون روایی روایات دیگری با موضوعات معارف اسلامی نظیر امامت، احکام شرعی و ... از طریق علی بن جعفر از امام موسی کاظم(ع) نقل شده که در دو نسخۀ کتاب مسائل نیامده است. از این رو، محقق کتاب مسائل، آن روایات را به عنوان مستدرکات به این کتاب ضمیمه کرده است. روایات این بخش، در سه موضوع احكام شرعى، فضایل ائمه علیهم السلام و اخلاقیات مى‏باشد.

تهیه و تنظیم: عباسعلی مردی