الف - آثار موجود
۱. الفصول العشرة فى الغيبة.
اين اثر، يك بار در نجف به سال ۱۳۷۰ ق و بار دوم در سال ۱۴۱۳ ق در مصنفات الشيخ المفيد به چاپ رسيده است. شيخ مفيد (م ۴۱۳ ق) در اين كتاب، به ده پرسش درباره مهدى عليه السلام از قبيل : فلسفه غيبت، طول عمر، علائم ظهور و ملاقات كنندگان پاسخ گفته است. اين كتاب، چند نسخه خطّى دارد و به فارسى نيز با عنوان ده انتقاد و پاسخ ترجمه شده است.[۱]
۲. الرسالة الاُولى فى الغيبة.
اين رساله در سال ۱۳۷۰ ق در نجف، ضمن مجموعه خمس رسائل فى اثبات الحجّة و در قم ضمن مجموعه عدة رسائل للشيخ المفيد به چاپ رسيده است. در سال ۱۴۱۳ ق نيز در ضمن مجموعه آثار كنگره شيخ مفيد، جلد هفتم نشر يافته است. اين رساله، درباره حديث «من مات و لم يعرف امام زمانه» است.
۳. الرسالة الثانية فى الغيبة.
اين رساله نيز مانند رساله پيشين، در نجف و قم و سپس در ضمن مجموعه آثار كنگره شيخ مفيد منتشر شده است. محقّق طباطبايى از آن با عنوان كتاب الجوابات فى خروج المهدى ياد كرده است.[۲]
۴. الرسالة الثالثة فى الغيبة.
اين رساله در جلد هفتم مجموعه آثار كنگره شيخ مفيد چاپ شده و در باره ياران سيصد و سيزده گانه امام مهدى است.[۳]
۵. الرسالة الرابعة فى الغيبة.
در جواب اين سؤال است كه اگر سبب غيبت امام زمان عليه السلام كثرت دشمنان و ترس از رويارويى با آنان است، پدران حجت عليه السلام در شرايط سختِ ترس بودند و دشمنان بيشترى داشتند، با اين حال، آنان در غيبت به سر نبردند و در جامعه حضور داشتند.
اين اثر در ضمن مجموعه آثار كنگره شيخ مفيد به چاپ رسيده است و چندين نسخه از آن در كتاب خانه آية اللَّه مرعشى قم به شماره ۱۷/۱۲۸۰۷، ۲۵/۲۵۵، ۱۶/۲۴۳ و ۵/۱۲۸۰۷ وجود دارد.
اين پنج اثر (يعنى از كتاب الفصول العشرة تا الرسالة الرابعة فى الغيبة) از محمّد بن محمّد بن نعمان عكبرى (شيخ مفيد) (م ۴۱۳ ق) است.
۶. مسألة فى الغيبة، قاضى عبد الجبار معتزلى (۴۱۵ ق).
نسخه اى در واتيكان به شماره ۱۲۰۸ دارد.[۴]
وى از متكلّمان نامدار اهل سنّت است.
۷. الأربعون حديثاً فى المهدى، ابو نعيم احمد بن عبد اللَّه اصفهانى (م ۴۳۰ ق).
از اين رساله ؛ نسخه خطّى در نجف و قم موجود است و برخى مؤلّفان چون سيوطى، اربلى، بحرانى و ديگران، آن را به صورت كامل در كتب خود آورده اند. اين رساله در قرن دهم توسط مقدّس اردبيلى (م ۹۹۳ ق) و ابو الحسن على بن حسن زواره اى (م ح ۹۴۷ ق)، ترجمه شده است. در دوره معاصر نيز حجّت بلاغى، آن را ترجمه كرده است.[۵]اين كتاب با تحقيق على جلالى باقر در نشريه تراثنا (ش ۷۷) به چاپ رسيده است.
وى از عالمان اهل سنّت است.
۸. المقنع فى الغيبة.
اين كتاب، نخست به صورت رساله در مجله تراثنا[۶]به چاپ رسيد و سپس به صورت مستقل در سال ۱۴۱۶ ق توسط مؤسسه آل البيت چاپ شد.
سيّد مرتضى در اين كتاب، امامت مهدى عليه السلام را بر پايه دو اصل «لزوم عقلى امامت» و «لزوم عقلى عصمت امام» اثبات مى كند و در ادامه، از حكمت و فلسفه غيبت سخن مى گويد و تفاوت غيبت با عدم وجود را بيان مى كند.
در پايان اين كتاب، رساله اى مختصر با عنوان «كتاب الزيادة المكمّل بها كتاب المقنع» از سيّد مرتضى آورده شده كه برخى از زواياى غيبت را روشن مى كند.
۹. مسألة وجيزة فى الغيبة.
اين اثر در سال ۱۹۵۵ م در بغداد چاپ شد و ترجمه فارسى آن به قلم سيد حسن افتخارزاده از سوى انجمن حجّيته در سال ۱۳۶۰ منتشر شد.
اين دو اثر از سيّد مرتضى (م ۴۳۶ ق) هستند.
۱۰. البرهان على صحّة طول عمر الإمام صاحب الزمان، ابو الفتح محمّد بن على بن عثمان كراجكى (م ۴۴۹ ق).
اين كتاب، چاپ سنگى اى در سال ۱۳۲۲ ق در تبريز و چاپ جديدى بدون تاريخ و ناشر در سال هاى اخير دارد. نويسنده - كه از شاگردان شيخ مفيد و از علماى اماميه است - در اين اثر، دلايل عقلى و نقلى راز طول عمر و سرگذشت گروهى از معمّرين را آورده است. اين كتاب، ضمن كتاب گنجينه معارف شيعه اماميه، از سوى ميرزا محمّد باقر كمره اى (در ج ۲ ص ۱۲۱ به بعد) ترجمه شده است.
۱۱. الغيبة، محمّد بن حسن الطوسى (م ۴۶۰ ق).
شيخ طوسى در اين كتاب، ضمن فصولى به اين موضوعات پرداخته است : مباحث كلّى امامت، ولادت امام زمان، ردّ فِرَق غير دوازده امامى، توقيعات، وكلاى ائمّه، عمر امام، توقيت، نشانه هاى ظهور، صفات و سيره امام.
شيخ طوسى اين كتاب را به روش كلامى نوشته است.
اين كتاب، چاپ هاى متعدد دارد و با عنوان تحفه قدسى به فارسى ترجمه شده است.[۷]از اين اثر پنج نسخه خطّى در كتاب خانه هاى ايران شناسايى شده است.[۸]
ب - آثار مفقود
۱۲. اخبار الوكلاء الأربعة.[۹]
۱۳. ما نزل من القرآن فى صاحب الزمان.[۱۰]جواد على، اين دو كتاب را يكى مى داند.[۱۱]
از ابو عبد اللَّه احمد بن محمّد بن عياشى جوهرى (م ۴۰۱ ق) است.
وى از علماى شيعى است.
۱۴. النقض على الطلحى فى الغيبة.
۱۵. مختصر فى الغيبة.[۱۲]
برخى احتمال داده اند اين كتاب، يكى از رساله هاى شيخ مفيد در موضوع غيبت است.[۱۳]
۱۶. مسألة فى الرجعة.
اين كتاب، داراى نسخه خطّى در كتاب خانه آية اللَّه مرعشى است.[۱۴]
۱۷. جوابات الفارقيين فى الغيبة.[۱۵]
اين كتاب، با نام هاى ديگرى نيز معرفى شده است : جوابات الفريقين فى الغيبة، جوابات الميّافارقين.[۱۶]
اين سه اثر از شيخ مفيد (م ۴۱۳ ق) است.
۱۸. مستوفى اخبار الوكلاء الاربعة.[۱۷]
۱۹. اخبار الأبواب.[۱۸]
جواد على اين دو را يكى مى داند.[۱۹]از ابو العباس احمد بن على بن عبّاس بن نوح سيرافى (م بعد از ۴۱۳ ق) است.
از علماى شيعى است.
۲۰. اخبار المهدى.[۲۰]
۲۱. صفة المهدى.
يوسف بن يحيى مَقدسى در عقد الدرر، ۲۹ حديث از آن روايت كرده است[۲۱].
۲۲. نعت المهدى.
حافظ ابو عبداللَّه گنجى در كتاب البيان فى أخبار صاحب الزمان، از اين كتاب روايت نقل كرده است.[۲۲]
۲۳. ذكر المهدى ونعوته.[۲۳]
سيّد ابن طاوس در الطرائف، فهرست ابواب آن و تعداد احاديث هر كدام را بر شمرده و تعداد احاديث آن را ۱۵۶ حديث دانسته است.
۲۴. مناقب المهدى.
حافظ ابو عبداللَّه گنجى در كتاب البيان فى أخبار صاحب الزمان، پانزده حديث از آن روايت كرده[۲۴]و يوسف بن يحيى مَقدسى شافعى در عقد الدرر، سيزده حديث از آن نقل كرده است.[۲۵]
۲۵. الفتن.[۲۶]
۲۶. كتاب المهدى.[۲۷]اين هفت اثر، از ابو نعيم اصفهانى (م ۴۳۰ ق) است. وى از عالمان برجسته و پُر تأليف اهل سنّت است.
۲۷. الفتن،[۲۸]ابو عمرو عثمان بن سعيد دانى (م ۴۴۴ ق).
مؤلف، از عالمان اهل سنّت و صاحب كتابى در قرائات است.
۲۸. الاستطراف فى ذكر ما ورد فى زمن الغيبة فى الانصاف،[۲۹]ابو الفتح محمّد بن على بن عثمان كراجكى (م ۴۴۹ ق).
جواد على، عنوان كتاب كراجكى را البرهان على طول عمر صاحب الزمان آورده است.[۳۰]
۲۹. المسألة فى مولد صاحب الزمان،[۳۱]ابو يعلى محمّد بن حسن بن حمزه (م ۴۶۳ ق)
مذهب وى شيعه است.
۳۰. كتاب الفتن والملاحم،[۳۲]ابو عبداللَّه جعفر بن محمّد بن مالك كوفى.
از علماىِ شيعى است.
۳۱. الحجة فى ابطاء القائم،[۳۳]ابو حسين محمّد بن بحر رُهنى سجستانى.
وى عالمى شيعى است.
۳۲. كتاب الغيبة،[۳۴]مظفّر بن على بن حسين حمدانى.
وى عالمى شيعى است.
۳۳. الفرج فى الغيبة،[۳۵]محمّد بن على بن فضل بن تمام.
شيعه و استاد استادان نجاشى است.
۳۴. كتاب الغيبة،[۳۶]عبد الوهاب مادرايى.
وى عالمى شيعى است.
۳۵. كتاب الغيبة،[۳۷]احمد بن محمّد بن عمران.
از استادان نجاشى و شيعه است.
۳۶. كتاب الغيبة،[۳۸]محمّد بن زيد بن على فارسى.
وى از علماى شيعى است.
[۱]كتاب نامه حضرت مهدى عليه السلام : ج ۲ ص ۵۵۵ - ۵۵۶ و ج ۱ ص ۳۵۴.
[۳]براى آگاهى بيشتر، ر. ك : كتاب نامه حضرت مهدى عليه السلام : ج ۱ ص ۲۷۹ - ۲۷۸ و ۳۵۴ و ۳۹۲ و ۳۹۳ و ۳۹۴ و ۳۹۶ و ۳۹۹ و ۴۰۴ و ج ۲ ص ۵۳۹.
[۴]كتاب نامه حضرت مهدى عليه السلام : ج ۲ ص ۶۴۱.
[۵]همان : ج ۱ ص ۷۵ و ۲۲۸ و ۲۴۱.
[۶]تراثنا : ش ۲۷، س ۱۴۱۲ ق.
[۷]كتاب نامه حضرت مهدى عليه السلام : ج ۱ ص ۲۲۰ و ۲۳۶ - ۲۳۵ و ج ۲ ص ۵۴۱ - ۵۴۰.
[۸]رك : فهرستگان حديث و علم حديث : ج ۵ ص ۱۳۴.
[۹]الفهرست، نجاشى : ص ۸۶.
[۱۱]المهدى المنتظر : ص ۳۱.
[۱۲]الفهرست، نجاشى : ص ۳۳۹؛ الذريعة : ج ۱۶ ص ۸۱.
[۱۳]كتاب نامه امام مهدى عليه السلام : ج ۲ ص ۶۳۵.
[۱۵]الفهرست، نجاشى : ص ۴۰۰.
[۱۶]كتاب نامه حضرت مهدى عليه السلام : ج ۱ ص ۲۷۹.
[۱۷]الفهرست، نجاشى : ص ۸۶ ش ۲۰۹؛ الذريعة : ج ۱ ص ۳۵۳.
[۱۸]الفهرست، طوسى : ص ۸۴ ش ۱۱۷.
[۱۹]المهدى المنتظر : ص ۳۰.
[۲۲]البيان فى أخبار صاحب الزمان : ص ۸۳.
[۲۴]البيان فى أخبار صاحب الزمان، ص ۸۳.
[۲۶]الذريعة : ج ۱۶ ص ۱۱۲.
[۲۷]كشف الظنون : ج ۲ ص ۱۴۶۵؛ هدية العارفين : ج ۱ ص ۷۵.
[۲۸]كتاب نامه حضرت مهدى عليه السلام : ج ۲ ص ۵۴۸.
[۲۹]ايضاح المكنون : ج ۱ ص ۷۱.
[۳۰]المهدى المنتظر : ص ۳۳.
[۳۱]الفهرست، نجاشى : ص ۴۰۴.
[۳۲]الفهرست، نجاشى : ص ۱۲۲.
[۳۳]معالم العلماء : ص ۹۶؛ الفهرست، نجاشى : ص ۳۸۴.
[۳۴]الفهرست، رازى : ص ۱۰۱ ش ۳۵۹.
[۳۵]الفهرست، طوسى : ص ۲۴۰ ش ۷۱۳.
[۳۶]الفهرست، نجاشى : ص ۲۴۷ ش ۶۵۲.
[۳۸]أمل الآمل : ج ۲ ص ۲۷۳ ش ۸۰۰.
