آثار انتقادى و گاه مغرضانه در موضوع مهدویت

پرسش :

آثار انتقادى و گاه مغرضانه در موضوع مهدویت در دهه های اخیر چیست؟



پاسخ :

از نيمه قرن چهاردهم هجرى (ح ۱۳۱۰ش) به بعد، كتاب هايى در نقد مهدويت يا فرهنگ مهدوى شيعه نگارش يافته كه بيشتر تحت تأثير شرايط سياسى - اجتماعى جهان صورت گرفته است. ادّعاهاى مهدويت در دوره معاصر، ظهور سلفى گرى جديد در حجاز و نيز حركت ها و جنبش هايى كه درسودان، مكّه و... شكل گرفته، بستر عمده شكل گيرى اين آثار بوده است. برخى از اينها نگاه تاريخى دارند و برخى ديگر، نگاه تاريخى - حديثى.[۱]

اينك به معرفى عمده ترين آنها مى پردازيم.

۱. رجعت، محمّدحسن شريعت سنگلچى تهرانى (۱۲۷۱ - ۱۳۲۲ش)، تهران : دار التبليغ، ۱۳۲۰ ش، دوم، ۶۸ ص.

چاپ نخست كتاب، در آغاز سال ۱۳۱۵ ش (۱۳۵۵ق / ۱۹۳۶م) در تهران در مجموعه «بيانات مُصلح كبير» منتشر شده است. مؤلّف، احاديث رجعت (بازگشت مردگان در آخر الزمان) را از منابع حديثى و تفسيرى و كلامى شيعه، اخذ و به نقد رجالى و محتوايى آنها مى پردازد و در نقد محتوايى نيز عمدتاً بر قرآن و دليل عقل تكيه دارد و سرانجام، باور «رجعت» را خارج از «عقايد ضرورى مذهب اماميه» مى شمارد[۲]و رد مى كند. اين كتاب، در روزگار خود، نقدهاى بسيارى برانگيخت و در جواب آن، كتاب هاى متعدّدى در «اثبات رجعت» نگاشته شد، از جمله : اثبات رجعت از سيد ابوالحسن حسينى قزوينى و بيدارى امت در اثبات رجعت از سيّد مهدى موسوى اصفهانى و غيبت و رجعت از شيخ مجتبى قزوينى.

۲. بررسى علمى در احاديث مهدى عليه السلام، سيد ابوالفضل برقعى قمى (ابن الرضا) (۱۲۸۷ - ۱۳۷۰ش)، تحرير دوم، تهران : [بى نا]، ۱۳۶۸ش، ۲۰۸ ص.

اين كتاب - كه چاپ نخست آن حدود سال ۱۳۴۰ش (۱۳۸۰ق) منتشر گرديد -، تا كنون، نقدهاى مكتوب فراوانى را برانگيخته است و نويسندگان برجسته اى چون : سيّد محمّدباقر صدر، لطف اللَّه صافى، ناصر مكارم، جعفر سبحانى و مرتضى مطهرى، هر كدام در آثار مهدوى خويش در صدد پاسخگويى به برخى ديدگاه ها و شبهات مطرح در اين كتاب برآمده اند.

برقعى نيز در روش نقد، همانند شريعت سنگلچى عمل مى كند، با اين تفاوت كه در مباحث رجالى و محتوايى خويش، به نقد تاريخى، با تفصيل بيشترى مى پردازد. كتاب او با نقد روايات تولّد امام مهدى عليه السلام و نام مادر و قابله و كيفيت حمل و تولّد و رشد و... آغاز مى شود. فصل دوم به نقد روايات رجعت (بازگشت مردگان در آخر الزمان) اختصاص دارد. فصل سوم، نقد روايات تفسيرى در تطبيق آيات بر امام مهدى عليه السلام و ظهور و دولت اوست. فصل چهارم نيز مشتمل بر نقد روايات مربوط به پس از رحلت امام مهدى عليه السلام است. سپس چند مقاله در باب : مهديان قبل و بعد از تولّد امام مهدى عليه السلام، مهدى در منابع اهل سنّت و مقدّمه اى بر مطالعه اخبار مهدى (سيره اش، يارانش، آياتش، علائم ظهورش، نحوه خروج و قيامش و دولتش) آمده است.

۳. المهدى و المهدويه، احمد امين بك، قاهره : دار المعارف، ۱۲۶ ص، چاپ اول : ۱۹۵۱، م.

چاپ جديد : قاهره : شركه نوابغ الفكر، ۱۴۳۰ ق / ۲۰۰۹ م، ۱۱۲ ص.

احمد امين، اين كتاب را در مصر به سال ۱۹۵۱ م نوشته است. وى تاريخچه اى از آنچه در تاريخ اسلام از دعاوى مهدويت رخ داده به اجمال گزارش مى كند و سپس به گمان خود به ريشه پيدايش انديشه مهدويت مى پردازد كه عبارت است از : ظلم ستيزى سرشت انسانى و فراوانى ظلم و ستم در تاريخ بشريت.

وى ستم خلفاى اُموى و عباسى را در شكلگيرى اين انديشه در ميان مسلمانان، بى تأثير نمى داند و از نقدهاى ابن خلدون بر انديشه مهدويت دفاع مى كند و در پايان، برخى از آثارِ منفى انديشه مهدويت را شرح مى دهد.

دعاوى مطرح در اين كتاب، مستند نشده اند و اين نوشته، بيشتر به يك تحليل سياسى - تاريخى شبيه است تا پژوهش در زمينه يك موضوع اعتقادى - تاريخى.

بر اين كتاب، نقدها و ردّيه هايى نوشته شده كه عبارت اند از :

الف - المهدى و احمد امين، شيخ محمّد على زهيرى (م ۱۳۸۵ ق)، نجف : مطبعه علميه، ۱۳۷۰ ق.[۳]

اين كتاب، در قطع جيبى در ۲۲۴ صفحه و با مقدّمه علّامه محمّدحسين كاشف الغطاء به چاپ رسيده است. رويكرد عمده نقد، متوجّه ادّعاى كلامى و حديثى و تاريخى احمد امين است.

ب - مع الدكتور احمد امين فى حديث المهدى و المهدويه، محمّد امين زين الدين، بيروت : مؤسسه النعمان، ۱۴۱۳ ق / ۱۹۹۲ م.

ج - دفاع عن الكافى، ثامر العميدى، جلد اول، ص ۱۶۷ - ۶۱۱.

نويسنده، باب اوّل را با عنوان «شبهات و اوهام حول ظهور المهدى» به بررسى نقدها اختصاص داده است.

۴. المهديه فى الاسلام منذ اقدم العصور حتى اليوم دراسه وافيه لتاريخها العقائدى و السياسى و الأدبى، حسن سعد محمّد، قاهره : دار الكتاب العربى، ۱۳۷۳ ق / ۱۹۵۳ م، ۳۰۴ ص.[۴]

اين كتاب داراى هفت فصل با اين عناوين است : الامامه فى الإسلام، الرجعه، المهديه فى الإسلام، فرق الشيعه ازاء هذا المعتقد، أدب المهديه عند الشيعه، المهديه عند بقيه الفرق الاسلاميه، المهديه فى العصر الحديث.

نويسنده، رويكرد تاريخى و نه عقيدتى به اين مسئله دارد و بدون پيش فرض هاى كلامى و اعتقادى، به نقل و تحليل پرداخته است.

بر اين كتاب، نقدى نوشته شده با عنوان : إلى مشيخه الازهر، عبد اللَّه سبيتى، بغداد : دار الحديث، ۱۳۷۵ ق، ۱۷۹ ص رقعى.[۵]

۵. لا مهدى ينتظر بعد الرسول خير البشر، عبد اللَّه بن زيد بن حجر آل محمود، دوحه : مطابع قطر الوطنيه، ۱۴۰۰ ق، ۹۷ص.

نويسنده كه رئيس دادگاه هاى شرعى قطر است، در اين كتاب، احاديث وارده از پيامبر صلى اللّه عليه و آله را مورد نقد قرار داده و آنها را افسانه و جعلى قلمداد كرده است و عالمان اهل سنّت را مخالف اين احاديث مى داند.[۶]بر اين كتاب، نقدهاى بسيارى نوشته شده كه از آن جمله است :

الف - الرد على من كذب بالاحاديث الصحيحه الوارده فى المهدى،[۷]عبد المحسن العَبّاد، تهران : كتاب خانه چهل ستون، ۱۴۰۲ ق، ۱۱۵ ص.

مؤلّف كتاب، از علماى سلفى و استاد دانشگاه مدينه است.

اين كتاب توسط سيّد هادى خسروشاهى با عنوان مصلح جهانى به فارسى ترجمه شده است.

ب - اقامه البرهان فى الرد على من أنكر خروج المهدى و الدجال و نزول عيسى فى آخر الزمان، حمّود بن عبداللَّه تويجرى، رياض : مكتبه المعارف، ۱۴۰۵ ق.[۸]

ج - الاحتجاج بالأثر على من انكر المهدى المنتظر، حمّود بن عبد اللَّه تويجرى، بريده : دار العليان، ۱۴۰۶ق، دوم.[۹]

۶. المهدى المنتظر فى الميزان، عبد المعطى عبد المقصود (محمّد)، اسكندريه : دار نشر الثقافه، ۱۴۰۰ ق / ۱۹۸۰ م، ۸۵ ص.

نويسنده در اين كتاب، ۴۳ روايت مربوط به مهدويت را نقد سندى مى كند و در پايان نتيجه مى گيرد كه مهدويت، جايگاهى در عقايد مسلمانان ندارد.

۷. المهدى المنتظر فى روايات اهل السنه و الشيعه الاماميه دراسه حديثيه نقديه، عداب محمود حمش، عمان : دار الفتح، ۱۴۲۲ ق / ۲۰۰۱ م، ۵۵۳ ص.

نويسنده، كتاب را در شش فصل سامان داده است. فصل نخست، كتاب شناسى اجمالى و توصيفى از آثار تدوين شده در باره انديشه مهدويت است. در فصل دوم، جوانب نظرى مسئله مهدويت را در اهل سنّت به بحث مى گذارد. در فصل سوم، به تخريج و نقد احاديث مهدويت نزد اهل سنّت مى پردازد. در فصل چهارم از جوانب نظرى عقيده مهدويت نزد شيعه بحث مى كند و در فصل پنجم به تخريج و نقد احاديث شيعه در زمينه مهدويت مى پردازد. فصل ششم را به تخريج و نقد حديث «لا مهدى إلّا عيسى بن مريم» اختصاص داده است.

وى احاديث مربوط به مهدى را نادرست و سست معرفى مى كند.

۸. الامام المهدى حقيقه تاريخيه ام فرضيه فلسفيه، احمد الكاتب، بيروت : الدار العربيه للعلوم، پنجم، ۱۴۲۸ ق / ۲۰۰۷ م، ۲۴۴ ص.

احمد الكاتب، نويسنده اى عراقى (از خاندانى شيعى) است كه ديدگاه هاى انتقادىِ تندى در مسئله امامت دارد. وى با نوشتن كتاب تطور الفكر السياسى الشيعى من الشورى إلى ولايه الفقيه در سال ۱۹۹۷ م به اين ميدان گام نهاد. اين كتاب، سه جزء دارد : نظريه الإمامه الإلهيه لأهل البيت، الإمام المهدى حقيقه تاريخيه أم فرضيه فلسفيه، تطوّر الفكر السياسى الشيعى فى عصر الغيبه.

اين كتاب، خلاصه اى است از كتاب تطور الفكر السياسى الشيعى، بدين صورت كه نويسنده، جزء اوّل و سوم را تلخيص كرده و جزء دوم را كامل در اين اثر آورده است.

احمد الكاتب در اين اثر، نخست ادّله وجود امام مهدى را از ديدگاه شيعه در يك فصل آورده و سپس در فصل دوم، به مناقشه و نقد آنها پرداخته و فصل سوم را به چگونگى پيدايش نظريه مهدويت در شيعه اختصاص داده است.

كتاب، بجز ايرادهاى روشى و تناقض هايى كه در خود دارد، به نظر مى رسد كه بيشتر تحت تأثير شرايط اجتماعى - سياسى شيعه در دوران معاصر شكل گرفته است.

بر اين كتاب، نقدهايى هم نوشته شده كه مشخصّه يكى از آنها چنين است :

الرد على شبهات احمد الكاتب حول إمامه أهل بيت و وجود المهدى المنتظر، السيد سامى البدرى، ۱۴۲۱ ق.

اين كتاب در چهار جزء منتشر شده و ردّى است بر كتاب تطوّر الفكر السياسى الشيعى. در اجزاى سه گانه اوّل به نقد ديدگاه هاى احمد كاتب در مباحث كلّى شيعه پرداخته است و جزء چهارم را به پاسخگويى نسبت به شبهات مهدويت اختصاص داده است.

۹. افعال المهدى الشنيعه فيما زعمته عنه الشيعه، ابو انس مجدى محمود المكى، قاهره : مكتبه دار السلام الحديثيه، ۱۴۳۲ ق / ۲۰۱۱ م، ۱۵۹ ص.

نويسنده در اين اثر، ضمن تأكيد بر اين كه مهدويت جزء اعتقاد همه مسلمانان است، موارد اختلاف شيعه و اهل سنّت را برشمرده است كه عبارت اند از : نام، حيات، نسب، چگونگى و روش حكومت.

وى كشتارهاى بسيارى را كه در برخى روايت هاى شيعه آمده اند، مورد نقد قرار داده است. البته بايد گفت كه روايت هاى شيعه درباره چگونگى حاكميت امام زمان، دو گونه است : در برخى از آنها مطالب ياد شده آمده ؛ ولكن در بسيارى ديگر مضامين مخالف آن گزارش شده است و محقّقان شيعى نيز در جمع ميان اين دو دسته روايت، ديدگاه واحدى ندارند.

۱۰. مَتى يَشرق نورك أيها المنتظر؟!، عثمان محمّد الخميس، مدينه، ۱۴۲۹ق.

اين كتاب، در نقد «مهدويت شخصى» از منظر حديثى و تاريخى نگاشته شده و از بحث نام و نسب و تولّد و نام مادر و قابله امام مهدى عليه السلام و كسانى كه او را ديده اند، آغاز مى كند و سپس به بحث عمر مهدى عليه السلام و نحوه بهره گيرى جهانيان از ايشان در عصر غيبت و نوّاب عام و خاص و... مى پردازد. اين كتاب، با عنوان عجيب ترين دروغ تاريخ توسط اسحاق دبيرى به فارسى ترجمه شده و نقدهاى بسيارى را نيز برانگيخته است، از جمله : امام مهدى عليه السلام حقيقتى ماندگار، از مجتبى ترابى و عجيب ترين حقيقت تاريخ، از مهدى يوسفيان و مهدى عليه السلام مهم ترين حقيقت تاريخ، از مجتبى گودرزى.

۱۱. بازخوانى تاريخ تشيّع اماميه : غيبت و مهدويت، عبدالعزيز عبدالحسين ساشادينا، ترجمه و نقد : محمودرضا افتخارزاده، تهران : روزگار، ۱۳۹۰ش، ويرايش دوم.

تنها چاپ نسخه انگليسى اين كتاب، در سال ۱۹۸۰م، توسط انتشارات دانشگاه ايالتى نيويورك انجام شده است. مؤلف، با آن كه به مهدى شخصى اماميه (امام محمّد بن الحسن العسكرى عليه السلام ) اعتقاد دارد، به نقد تاريخى روايات مرتبط با اوصاف مهدى و علائم خروج و ظهورش مى پردازد و به اين جمع بندى مى رسد كه مهدىِ اماميه، «خاص» است و با موعودهاى اديان ديگر و ديگر فرقه ها (كيسانيه، زيديه، اسماعيليه و بنى عباس) يكى نيست و بسيارى از روايات مربوط به توصيف شخص و شخصيت و دولت او، ريشه در اسرائيليات يا تمايلات فرقه ها براى زمينه سازى مهدى خودشان دارد.

مؤلف، در كتاب ديگرش كه در ۱۹۹۶م، در آكسفورد منتشر كرده است (ترجمه كتاب دادگستر جهان ابراهيم امينى)، در مقدّمه اى تفصيلى، به تبيين بهترى از نتايج تحقيق پيشين نيز دست زده است و مى گويد : مهدويت شيعى، ريشه در هيچ دين يا فرهنگ ديگرى ندارد. به علاوه، دو مبحث «عدالت» و «امامت» قرآن، بدون باورِ «دادگستر نهايى جهان»، ناتمام خواهد بود.


[۱]گفتنى است به نقدهاى جامعه شناختى و آسيب شناسانه اى كه برخى روشن فكران معاصر (محمّدرضا حكيمى، على شريعتى، عبدالكريم سروش و...) ذيل عنوان «انتظار پويا (فعال)» و «انتظار ايستا (منفعل)» و موارد مشابه مطرح كرده اند، به دليل آن كه اساساً در خدمت به باور مهدى شيعى شكل گرفته اند، نخواهيم پرداخت.

[۲]آيه اللَّه حاج شيخ عبدالكريم حائرى (م ۱۳۵۵ق)، در پاسخ به استفتائى در اين باره، ضمن اشاره به اين كه شخصاً رجعت را قبول دارد، تصريح مى كند كه منكر رجعت، «منكر ضرورى مذهب» نيست (ر.ك : جريان ها و سازمان هاى مذهبى - سياسى ايران، رسول جعفريان : ص ۹۳۱).

[۳]كتاب نامه حضرت مهدى عليه السلام : ج ۲ ص ۷۲۴.

[۴]همان : ص ۷۲۶.

[۵]همان : ج ۱ ص ۹۵.

[۶]كتاب نامه حضرت مهدى عليه السلام : ج ۲ ص ۶۱۷.

[۷]همان : ص ۳۸۹ - ۳۹۰.

[۸]همان : ص ۹۲.

[۹]همان : ج ۱ ص ۶۲ - ۶۳.



بخش پاسخ گویی پایگاه حدیث نت