مهدويت نگارى در قرن هفتم

پرسش :

کتاب هایی که در قرن هفتم در مورد حضرت مهدی(ع) نوشته شده معرفی کنید.



پاسخ :

الف - آثار موجود

۱. عنقاء مغرب فى ختم الأولياء و شمس المغرب.

اين رساله در مناقب مهدى عليه السلام و خاتم الأوصياء بودن ايشان است و نسخه اى در ۶۴ ورق در كتاب خانه آية اللَّه مرعشى به شماره ۴۱۰۵ دارد.[۱]اين كتاب بارها به چاپ رسيده است.

۲. رسالة فى المهدى.

اين رساله در بخش مخطوطات دار الكتب قاهره، ضمن مجموعه شماره ۱۴۵۱ در ۳۸ برگ موجود است. مرحوم حاج شيخ حسن سعيد تهرانى، آن را در ضمن كتاب محاضرة حول الإمام المهدى به چاپ رسانده است. ابن عربى در اين رساله از نسب و سيرت و شمايل بقية اللَّه (مهدى عليه السلام ) سخن گفته است.

۳. الميمية.

اين قصيده در موضوع ظهور امام مهدى عليه السلام سروده شده است كه يكى از بيت هاى آن چنين است :[۲]

اذا دار الزمان على حروف                 ببسم اللَّه فالمهدى قاما.

اين قصيده، شرحى دارد با عنوان بيان الحق.[۳]

۴. قصيدة فى المهدى.

اين قصيده، نسخه اى در كتاب خانه ظاهريه دمشق به شماره ۶۸۲۴ دارد و در ابتداى ديوان محيى الدين نيز چاپ شده است.[۴]

۵. شق الجيب فى أسرار حروف علم الغيب.

كتابى است با ادبيات رمزى در باره مهدى عليه السلام و آخر الزمان. بارها در مجموعه رسائل ابن عربى در قاهره و حيدرآباد و بيروت، چاپ شده است.

اين پنج اثر،[۵]از محيى الدين ابن عربى (م ۶۳۸ ق) هستند.

وى پايه گذار عرفان نظرى و از عالمان اهل سنّت است.

۶. البيان فى أخبار صاحب الزمان، حافظ ابو عبد اللَّه محمّد بن يوسف بن گنجى شافعى (م ۶۵۸ق).

نويسنده، از عالمان اهل سنّت است. اين كتاب بارها به صورت مستقل يا همراه برخى از كتاب ها مانند : كفاية الطالب والزام الناصب به چاپ رسيده است. هم چنين با عنوان خورشيد پنهان ترجمه شده و نشر يافته است. كتاب، داراى ۲۵ باب است و از غيبت، ظهور، سيرت، فتوحات، بشارات، امكان طول و حيات مهدى عليه السلام بحث كرده است.

آية اللَّه حسن زاده آملى در وصف اين كتاب چنين نوشته است : «كتاب بيان در عين حال كه صغير الحجم است، بسيار عظيم النفع است. اين كتاب موجز، داراى فوايدى گران قدر و ارزشمند است و هر چند هر يك از ابواب آن را در امر صاحب الأمر (عجل اللَّه تعالى فرجه الشريف) اهميتى به سزاست، لكن بعضى از ابواب به خصوص باب هاى دوم، هفتم، نهم، سيزدهم، بيست و چهارم و بيست و پنجم را شأنى ديگر و در خور دقّت بيشتر و بهتر است».[۶]

دو نسخه خطّى از اين كتاب در ايران وجود دارد : يكى، در كتاب خانه مجلس شوراى اسلامى به شماره ۷۰۴۲ و ديگرى، در كتاب خانه آية اللَّه مرعشى به شماره ۲۵۵۳.

۷. التشريف بالمنن فى التعريف بالفتن، سيد ابن طاووس (م ۶۶۴ ق).

نام اصلى اى كه مؤلف بر آن نهاده همين است، ولى با عناوين ديگرى چون الفتن والملاحم، الملاحم والفتن، الملاحم والفتن فى ظهور الغائب المنتظر نيز منتشر شده است.

از اين كتاب، نسخه هاى متعدد موجود است و بارها به چاپ رسيده است.[۷]اين كتاب در قم به سال ۱۳۹۸ ق توسط منشورات رضى و در اصفهان به سال ۱۴۱۶ق توسط مؤسّسه صاحب الأمر به چاپ رسيده است. نسخه اى خطى به شماره ۵۲۲۸ در كتاب خانه دانشگاه تهران وجود دارد كه ادعا شده گويا به خط مؤلّف است.

تصويرى از همين نسخه در كتاب خانه محقّق طباطبايى در قم موجود است.[۸]

سيد ابن طاووس در اين كتاب، مباحث مهم آخر الزمان را بيان مى دارد. از اين رو علامات ظهور صاحب الزمان عليه السلام، اوصاف و ويژگى ها و چگونگى بيعت با ايشان و حاكميت مهدى عليه السلام، بخش هاى زيادى از كتاب را به خود اختصاص داده است. ضمناً مصنّف، نخست بخش هايى از كتاب الفتن ابن حمّاد (م ۲۲۸ ق)، الفتن ابو صالح سليلى (ق ۴ ق) و الفتن ابو يحيى زكريا (م ۲۹۸ ق) را آورده است كه بيش از سه چهارم كتاب را گرفته است و در پايان، مطالب خود را آورده است.

۸. علامات يوم القيامة، حافظ ابو عبد اللَّه محمّد بن احمد قرطبى انصارى (م ۶۷۱ ق).

اين كتاب، در قاهره به چاپ رسيده و از خروج دجّال، ظهور مهدى عليه السلام و نشانه هاى ظهور، سخن گفته است.

وى از مفسّران اهل سنّت و صاحب تفسير أحكام القرآن است.

۹. دعاى استدعاى فرج براى ظهور و شهود حضرت حجّت عليه السلام، خواجه نصير (م ۶۷۲ ق).[۹]اين اثر، رساله مختصرى است كه در چهل صفحه جيبى كه در سال ۱۳۶۶ ش منتشر شده است.

۱۰. علامات المهدى، محمّد بن اسحاق رومى، مشهور به صدر الدين قونوى (م ۶۷۳ ق).

نسخه اى ضمن مجموعه شماره ۱۳۲۱۲ در كتاب خانه آية اللَّه مرعشى دارد كه در ضمن كتاب بزرگداشت نامه سيد محمود مرعشى چاپ شده است. دو نسخه ديگر از آن نيز در كتاب خانه سليمانيه تركيه، يكى ضمن مجموعه شماره ۴۳۱۰۰ در بخش حاج محمود افندى و ديگرى، ضمن مجموعه شماره ۴۸۴۹ در بخش اياصوفيه، موجود است.

وى از فيلسوفان و عارفان فارسى زبان اهل سنّت در قرن هفتم هجرى است.

۱۱. عقد الدرر فى أخبار المنتظر، يوسف بن يحيى بن على بن عبد العزيز المَقدسى الشافعى السلمى (۶۸۵ ق).

وى از عالمان شافعى بيت المقدّس است.

از اين اثر، نسخه اى در كتاب خانه آية اللَّه مرعشى،[۱۰]و دو نسخه در آستان قدس رضوى به شماره هاى ۱۷۵۱ و ۱۷۵۲ موجود است.

از اين كتاب، نسخه هاى متعدد در برلين و قاهره موجود است و بارها به چاپ رسيده است.[۱۱]

در اين كتاب، ۴۹۱ حديث در دوازده باب، گردآورى شده است.

ب - آثار مفقود

۱۲. تحقيق غيبة المنتظر،[۱۲]اشرف بن اغر بن هاشم علوى (۴۸۲ - ۶۱۰ ق).

مؤلف، از عالمان شيعه و از مشايخ ابن ابى طى است.

اين كتاب، با عنوان الغيبة للحجة نيز معرفى شده است.

۱۳. مشاهدة الآيات فى أشراط الساعة وظهور العلامات.[۱۳]

۱۴. أحوال صاحب الزمان.[۱۴]

اين دو اثر، از محمّد بن مؤيّد معروف به سعد الدين حمويى جوينى (م ۶۵۰ ق) است.

وى از مشايخ صوفيه و سنّى مذهب است.

۱۵. الملاحم،[۱۵]دانيال (ظاهراً ق ۷ ق).

اطلاعات بيشترى از نويسنده به دست نيامد؛ امّا ظاهراً ترجمه اى عربى از كتاب عبرانى مَلحمه دانيال نبى باشد كه حُبَيش بن ابراهيم تفليسى (م ح ۶۰۰ ق) آن را ديده و به فارسى ترجمه كرده و از ديگر منابع عربى نيز مطالبى بر آن افزوده است. كتاب تفليسى، بارها چاپ شده است.


[۱]كتاب نامه حضرت مهدى عليه السلام : ج ۲ ص ۵۳۰.

[۲]همان : ص ۷۴۰.

[۳]همان : ج ۱ ص ۱۸۷.

[۴]همان : ج ۲ ص ۵۷۵.

[۵]گفتنى است كه كتاب ديگرى نيز با نام طباشير المحرورين در موضوع اخبار خروج مهدى عليه السلام به ابن عربى منسوب است كه چاپ هم شده است ؛ امّا ظاهراً نسبت آن به وى قطعى نيست.

[۶]ر. ك : نهج الولاية : ص ۹۳.

[۷]همان : ص ۶۷۷.

[۸]رك : يادنامه محقّق طباطبايى : ج ۳ ص ۱۴۹۳ و ۱۴۸۳.

[۹]اين اثر با اين عنوان به چاپ رسيده است ؛ ولى در كتاب احوال و آثار خواجه - كه مفصّل ترين نوشته در معرفى آثار خواجه نصير است -، بدان اشاره نشده است.

[۱۰]رك : ميراث شهاب : ش ۱۳ ص ۳.

[۱۱]كتاب نامه حضرت مهدى عليه السلام : ج ۲ ص ۵۱۶ - ۵۱۵.

[۱۲]الذريعة : ج ۱۶ ص ۷۵ ش ۳۷۵، لسان الميزان : ج ۱ ص ۴۴۹ ش ۱۴۰۷، الأعلام، زركلى : ج ۱ ص ۳۳۲.

[۱۳]فرائد المسطين : ج ۲ ص ۳۰۸.

[۱۴]معجم المؤلّفين : ج ۱۲ ص ۷۰.

[۱۵]الذريعة : ج ۲۲ ص ۱۸۸. حاجى خليفه در كشف الظنون و اسماعيل پاشا در هدية العارفين، آن را مَلحمة دانيال و اُصول الملاحم ناميده اند. در تهران، كتابى فارسى به نام مُلهمه دانيال به سال ۱۳۷۰ق، چاپ شده كه موضوع آن، پيشگويى و اخترگويى (تنجيم) است.



بخش پاسخ گویی پایگاه حدیث نت