اسراف، حجاب عقل

در پاسخ سؤال اوّل باید گفت : با ذكر دو مقدّمه، مانعیت اسراف از شناخت، اثبات و چگونگى آن نیز روشن مى شود : مقدّمه اوّل این كه هوس مانع شناخت است، و مقدّمه دوّم این كه اسراف تجسّم هوس است.

مقدّمه اوّل در بحث هاى گذشته به طور مشروح اثبات شد، و مقدّمه دوم به قدرى روشن است كه نیازى به اثبات ندارد. بنا بر این، اسراف نیز مانند ظلم و كفر مانع شناخت هاى عقلى و قلبى است. و بر همین اساس، قرآن كریم اسراف را همانند ظلم و كفر، مانع شناخت راه رشد و تكامل و موجب گمراهى انسان مى داند و تصریح مى كند كه :

«یضِلُّ اللَّهُ مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ.[۱]

خداوند، كسى را كه اسرافكار است، گمراه مى كند» .

این كلام قرآن به این معنا نیست كه خداوند متعال با افراد اسرافكار دشمنى دارد كه نمى خواهد راه راست را پیدا كنند، بلكه به این معناست كه بر اساس قانون آفرینش، اسراف و تجاوز از مرز اعتدال در زندگى، آینه عقل را تیره مى كند و دیده اندیشه را نابینا مى سازد و در نتیجه شخص مسرف نمى تواند راه را از چاه تشخیص دهد و به همین دلیل گمراه مى شود.

بنا بر این، مانعیت اسراف از شناخت و گمراه شدن اشخاص مسرف، امرى كاملاً طبیعى است و انتساب اضلال به خداوند، از آن جهت است كه هر پدیده بالمآل منتسب به آفریدگار هستى است.

و پاسخ سؤال دوم (كه مانعیت اسراف از شناخت، آیا مربوط به همه مراتب اسراف است یا مربوط به بعض مراتب آن؟) این است كه همه مراتب اسراف، از كمترین تا بالاترین مرتبه و از اسراف هاى كوچك تا اسراف هاى بزرگ، هر یك در حدّ خود، حجاب عقل و مانع شناخت هاى عقلى است. به همین جهت، زنگارهایى كه از ناحیه اسراف هاى كوچك ایجاد مى شود و موجب تیرگى آینه عقل مى گردد، قابل رفع و زنگارهاى ناشى از اسراف هاى بزرگ غیر قابل رفع است. ولى توجّه به این نكته ضرورى است كه اگر جلوِ اسراف هاى كوچك گرفته نشود، در زمینه هاى مناسب، به تدریج به اسراف هاى بزرگ تبدیل مى شوند و مسرفانِ كوچك به مسرفانِ بزرگ مبدّل مى گردند.

فرعون كه نمونه اى از مسرفانِ بزرگ در قرآن كریم است، از ابتدا چنان نبوده است و جنایتكارانى كه امروز به عنوان طرفدارى از خلق، فجیع ترین جنایت هاى ضدّ خلقى را مرتكب مى شوند، از ابتدا این گونه نبوده اند.

بنا بر این، براى پیشگیرى از اسراف هاى بزرگ كه مانع غیر قابل رفع شناخت هاى عقلى و موجب گمراهى است، باید از اسراف هاى كوچك نیز اجتناب كرد ؛ گذشته از این كه اسراف هاى كوچك نیز، به نوبه و در حدّ خود، مانع شناخت و موجب گمراهى است.