شروح نامه امام صادق عليه السلام

تا كنون ، دو شرح بر اين نامه گران قدر ، نگاشته شده است :
1 . شرح سيّد علاء الدين گلستانه كه به منهج اليقين موسوم است و پس از اين ، درباره آن ، توضيح داده خواهد شد .
2 . شرح محمّد محسن بن عين على ، از عالمان قرن سيزدهم هجرى . شارح ، متن نامه را تحرير كرده و در لا به لاى سطور ، مطالب آن را به فارسى ترجمه نموده و در حاشيه ، با امضاى «منه» قسمت هايى از آن را توضيح داده است .
تنها نسخه موجود اين ترجمه و شرح ، در كتاب خانه آية اللّه گلپايگانى ، به شماره 30/94 نگهدارى مى شود و آغاز و انجام چنين است :
آغاز : «الحمد للّه ربّ العالمين ... و بعد ، به خاطر حقير ... رسيد كه رساله امام به حقّ ناطق امام جعفر صادق را كه از جهت آداب شيعيان» .
انجام : «و من مات عاصيا للّه أخزيه و أكبّه على وجه فى النَّار و الحمد للّه ربّ العالمين . و او را دَمَرو به آتش جهنّم افكند . و حمد خداوندى را كه پروردگارِ عالميان است» .
اين نسخه به خطّ نسخ و نستعليقِ احمد بن محمّد مؤمن ، تحرير شده و در چهارشنبه ، هشتم صفر سال 1217 ، به پايان رسيده است . اين نسخه ، داراى 54 برگ است و در هر صفحه ، ده سطر تحرير شده و اندازه طول و عرض نسخه ، پانزده در دوازده سانت است . ^۱

منهج اليقين

چنان كه گفته شد ، اين اثر ، ترجمه و شرح مفصّلى بر نامه امام صادق عليه السلام به شيعيان است . گلستانه ، در اين اثر ، بر آن بوده كه مضامين نامه امام عليه السلام را براى فهم عموم مردم و استفاده مسلمانان ، شرح و توضيح دهد . به همين منظور ، او اين نامه را به صورت قطعه قطعه آورده است و پس از هر قطعه از آن ، ابتدا ترجمه فارسى و روان آن را آورده است و سپس ، مضامين آن را به طور مستوفى ، شرح و توضيح داده ، كه گاهى شرح و توضيح وى از هر قسمت ، از ده صفحه هم تجاوز مى كند . او در شرحش در اغلب موارد به آيات و روايات ، استشهاد مى كند و توضيحات خود وى ، نسبت به رواياتى كه ذكر نموده ، حجم اندكى از كتاب را در بر مى گيرد .
ادبيات گلستانه در اين شرح ، به صورت وعظ و خطابه و براى استفاده عموم مردم است . به همين منظور ، او در شرحش از آوردن متن اصلى روايات ، خوددارى نموده است و اغلب به ترجمه روايات ، بسنده نموده است . او سند رواياتى را كه نقل نموده ، حذف كرده و در اغلب موارد ، به ذكر نام راوى اوّل ، اكتفا نموده است ؛ ولى معمولاً مصادرى را كه روايت را از آنها گرفته ، ياد كرده و در موارد متعدّدى هم با ذكر نام مؤلّف مصدر ، اكتفا كرده است .
او همچنين در ضمن اين شرح ، به بيان واجبات و محرّمات دينى پرداخته و آداب و شرعيات را نيز متذكّر شده است . او دوستدار خاندان اهل بيت عليهم السلام است و به همين دليل ، در جاىْ جاىِ شرح او ، در فضائل اهل بيت عليهم السلام و حقّانيت طريق آنها ، مطالبى به چشم مى خورد . او در اين موضوع ، به منابع اهل سنّت نيز استشهاد مى كند و براى اين منظور ، روايات نقل شده از طرق آنان را از كتاب هايشان ، نقل مى كند . همچنين اعترافاتى را كه دانمشندان اهل سنّت در آثارشان در باره حقّانيت اهل بيت عليهم السلام آوردند ، ذكر مى كند .
او مانند عالمان معاصر خود در اصفهان ، از استناد به كلام فلاسفه و گفتار عارفان و استدلال هاى فلسفى ، و همچنين آوردن شعر ، خوددارى نموده است و در شرحش در اين زمينه ها ، مطلبى به چشم نمى خورد .
عمده منابع و مصادر وى در اين شرح ، كتب اربعه روايى شيعه ، خصوصا الكافى ، نيز نهج البلاغة ، آثار ابن طاووس و كتاب هاى روايى مشهور ديگر شيعه و گاه اهل سنّت است .
نثرِ شرح گلستانه ، روان است و با وجود گذشت حدود سيصد و پنجاه سال از زمان تأليف آن ، براى فارسى زبانان امروز نيز قابل درك و فهم است .
گلستانه ، تأليف اين شرح را در بيست و پنجم شؤال 1081 ، به پايان رسانده و تا كنون ، بنا به گزارش خان بابا مشار ، دو بار در هند به چاپ رسيده است . ^۲ بار اوّل در سال 1302 ق ، به سفارش ميرزا محمّد ملك الكتاب شيرازى و به اهتمام شاكر تهرانى در هندوستان در شهر بمبئى در 266 صفحه ، و بار دوم ، يك سال بعد ، يعنى در سال 1303 ق ، در همان شهر و به اهتمام شاكر تهرانى در 268 صفحه .
اين كتاب ، قبل از اين در كتاب شناسى هاى زير ، معرّفى شده است :
1 . كشف الحجب و الأستار ، سيّد اعجاز حسين كنتورى ، ص 568 ؛
2 . فهرست نسخه هاى خطّى كتاب خانه آستان قدس رضوى ، ج 5 ، ص 194 (چاپ قديم) و ص 328 (چاپ جديد) ؛
3 . مرآت الكتب ، ثقة الإسلام تبريزى ، جلد چهارم (مخطوط) ، به نقل از : فيض قدسى و كشف الحجب و الأستار .
4 . فهرست كتاب هاى چاپى فارسى ، خان بابا مشار : ج 4 ، ص 5040 ؛
5 . شيخ آقا بزرگ ، در الذريعة إلى تصانيف الشيعة ، در چهار مورد ، از منهج اليقين ياد كرده ، بدين ترتيب :
الف) جلد دوم ، ص 485 ، در ذيل معرّفى رساله «الأهوازية» از امام صادق عليه السلام عنوان نموده كه «و يأتى شرحها للسيّد علاء الدين گلستانه» ، كه درست نيست ؛ زيرا منهج اليقين ، شرح رساله «الأهوازية» نيست .
ب ) چلد چهاردهم ، ص 170 ، ذيل عنوان «شرح وصيّة الإمام الصادق عليه السلام » ، كه به عنوان «منهج اليقين» ، حواله داده است .
ج ) جلد بيست و سوم ، ص 200 ، كه ذيل عنوانِ «منهج اليقين» ، چنين نوشته :
منهج اليقين ، للسيّد علاء الدين محمّد بن أمير شاه أبو تراب محمّد على الحسينى گلستانه الإصفهانى ، المتوفّى 27 شوّال عشرة و مئة و ألف (1100) فرغ منه فى 25 شوّال 1081 . و شرح وصية الإمام أبى عبد اللّه جعفر الصادق عليه السلام إلى الشيعة مستخرجة من روضة الكافى . طبع فى بمبئى 1303 و بعدها . أوّله : «روايح روح افزاى حمدى كه مشام مقدّسان ملأ اعلى را سرگرم عطسه تسبيح ...» . نسخه شايعة منها فى طهران (دانشگاه 596) بخطّ محمّد رضا بن محمّد هاشم ، فرغ منه 12 صفر 1083 فى 203 ورقة ، و الرضوية (9895 ) بخطّ محمّدشفيع اللواسانى كتابتها من القرن الثانى عشر . ^۳
د ) جلد بيست و چهارم ، ص 427 ، ذيل عنوان «نهج اليقين» كه به «منهج اليقين» ، حواله داده و گفته كه در كتاب فضائل السادات ، از آن به نام نهج اليقين ياد شده است .
6 . فهرستگان نسخه هاى خطّى حديث و علوم حديث شيعه ، ج 6 ، ص 170 .

نامه امام صادق عليه السلام به شيعيان

اين نامه ، نامه نسبتا مفصّلى است كه امام صادق عليه السلام به شيعيان نوشته و در آن ، تكاليف آنها را در مسائل مختلف دينى و اجتماعى ، مشخّص كرده است . به همين دليل ، در برخى مصادر از آن به «وصيّت امام صادق عليه السلام » نيز تعبير شده است . كلينى ، اين حديث را به دو طريق ، در كتاب الكافى (آغاز بخش روضه) ، نقل نموده است :
طريق اوّل ، طريق اسماعيل بن جابر : «محمّد بن يعقوب الكلينى ، قال : حدّثنى على بن إبراهيم ، عن أبيه ، عن ابن فضّال ، عن حفص المؤذّن ، عن أبى عبد اللّه عليه السلام ؛ و عن محمّد بن إسماعيل بن بزيع ، عن محمّد بن سنان ، عن إسماعيل بن جابر ، عن أبى عبد اللّه عليه السلام » . ^۱
طريق دوم ، طريق قاسم بن ربيع صحّاف : «و حدّثنى الحسن بن محمّد ، عن جعفر بن محمّد بن مالك الكوفى ، عن القاسم بن الربيع الصحّاف ، عن إسماعيل بن مُخلّد السّراج ، عن أبى عبد اللّه عليه السلام » . ^۲
روايتِ اسماعيل بن جابر ، اضافاتى بر روايتِ قاسم بن ربيع داشته كه كلينى ، پس از پايان روايت قاسم ، آن افزوده را درج نموده است . ^۳
بر اساس نقل كلينى ، امام عليه السلام ، اين نامه را براى اصحابش نگاشته و دستور داده كه آن را بخوانند و بر خواندن آن ، مداومت نمايند . شيعيان نيز طبق دستور امام عليه السلام در مساجد و خانه هاى خود ، آن را نصب نموده ، بعد از نماز به آن نظر مى كردند .