[ششم : رغبت به عنايات و ثواب الهى ]
ششم ، رغبت نمودن در ثواب و عطاياى نامتناهى الهى است و مراد از آن ، يا دعا و طلب جنّت و مراتب عاليه و سؤال حاجات دنيويه و رسيدن به سعادت است ، يا سعى و اشتغال به اعمال خير و اقامت مراسم عبادت و لوازم بندگى است ؛ زيرا كه رغبت در هر امرى ، عبارت است از تحصيل اسباب آن امر . و شايد كه ذكر و دعا بعد از اين ، مؤيّد اراده اين معنى بوده باشد و ظاهر كلام ، بنا بر اين ، مُشعر است به اين كه عبادت ، به قصد رسيدن به ثواب و خلاصى از عِقاب ، مُستحسن باشد .
و از ظاهر بسيارى از آيات و احاديث ، چنين مستفاد مى شود و مشهور ميان علما ، آن است كه عبادتى كه منظور در آن ، محض رسيدن به ثواب و خلاصى از عِقاب باشد ، صحيح نيست. و از كلام شيخ مفيد ـ عليه الرحمه ـ چنان ظاهر مى شود كه علماى شيعه ـ رضوان اللّه عليهم ـ در اين مسئله اتّفاق دارند. و شايد كه جمعى كه قائل اند به فرق ميانه إجزا و قبول ، چنين عبادتى را ، مُجزى دانند و مقبول ندانند ؛ يعنى فاعلش از عهده تكليف ، بيرون آمده و قضا بر او لازم نيست ، امّا مستحقّ ثواب نمى شود .
و محمّد بن يعقوب كلينى رضى الله عنه از حضرت امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده كه فرمود : عبادت كنندگان ، سه قِسم مى باشند : جمعى ، عبادت الهى مى كنند از خوف عِقاب ، و آن ، عبادت بنده هاست ؛ و جمعى ، عبادت الهى مى كنند براى طلب ثواب ، و اين ، عبادت آنهايى است كه ايشان را به اجرت گرفته باشند و بر عمل خود ، مزد گيرند ؛ و جمعى ، عبادت الهى مى كنند از براى آن كه خداى ـ عزَّ و جلَّ ـ را دوست مى دارند ، و اين ، عبادت آنهايى است كه آزادند و بهترينِ عبادت هاست . ۱
و ظاهر اين حديث ، دليل است بر آن كه دو قِسم اوّل ، صحيح ، بلكه مقبول است ، امّا قِسم سوم ، افضل است. و ممكن است كه مراد از عبادت به جهت محبّت ، همان معنى اى باشد كه حضرت امير المؤمنين عليه السلام فرموده كه : خداوندا ! بندگى نكرده ام تو را از ترس عذاب آتش جهنّم ، و نه از براى طمع و آرزوى بهشت ؛ بلكه تو را سزاوار بندگى و پرستيدن يافتم. پس عبادت تو به جاى آوردم ؛ زيرا كه اهليت عبادت از جمله اسباب محبّت است .
و مى تواند بود ۲ كه حضرت امام جعفر صادق عليه السلام مرتبه اى از كمال بندگى را ذكر فرموده باشد كه در ميان بندگان كامل الهى ، بسيار مى باشد و نادر الوقوع نيست ، و مرتبه اى كه حضرت امير المؤمنين عليه السلام به آن اشاره فرموده ، اعلاىِ مراتب كمال باشد .
و شيخ شهيد رحمه الله در قواعد ، چند فرد ديگر از افراد نيّت [ را ] ذكر كرده كه هر گاه غرض بنده در عبادت ، يكى از آنها باشد ، عبادتش صحيح خواهد بود : يكى ، آن كه عبادت الهى را از براى شكر نعمت هايى نامتناهى ۳ ـ كه هر يك از بندگان ، از ابتداى فطرت تا وقت رحلت در آن مستغرق اند ـ به جا آورد ۴ و باعث و داعىِ او بر عبادت ، ملاحظه نعمت و اداى شُكر احسان بوده ۵ باشد . و از حضرت امير المؤمنين عليه السلام روايت نموده اند كه : اين نوع عبادت ، عبادت اَحرار است . ۶ ديگر آن كه بندگى الهى را از براى حياى از مخالفت و شرم از معصيت ، به جاى آورد و باعث او بر عبادت، ملاحظه قُبح معصيت وشناعت مخالفت باشد، وظاهر بعضى اخبار، به اين معنىِ اشعار دارد.
ديگر آن كه عبادت الهى را از براى تعظيم و مهابت به جا آورد ، و اين معنى نيز از بعضى احاديث ، مفهوم مى شود و باعث بر بندگى ، ملاحظه بزرگى و مشاهده عظمت الهى بوده باشد ؛ و اين معنى نيز از بعضى احاديث ، مفهوم مى شود . ۷
و ديگر آن كه عبادت از براى اطاعتِ امر و انقياد فرمان الهى باشد ، و شايد كه از معنى قريب بعضى الفاظ ديگر كه مِن حيث المعنى ، قرب به اين الفاظ باشد ، تعبير توان نمود . و شكّى نيست در آن كه اين مراتب ، اكمل اند از آن كه ملاحظه ثواب و عِقاب ، به تنهايى يا به انضمام با بعضى از اين معانى بر تقدير صحّت ، باعث بر عبادت بوده باشد ؛ ليكن قصد وجوب و ندب را در عبادت معرّا ساختن از ملاحظه ثواب و عِقاب ، خالى از اشكال نيست. واللّه تعالى يعلم !
1.. الكافى ، ج ۲ ، ص ۸۴ ، ح ۵ .
2.. الف و ب : - «بود» .
3.. الف و ب : - «نامتناهى» .
4.. القواعد و الفوائد ، ج ۱ ، ص ۹۰ .
5.. الف : - «بوده» .
6.. نهج البلاغة ، ج ۴ ، ص ۵۳ ، حكمت ۲۳۷.
7.. الف : - «و باعث بر بندگى ، ملاحظه بزرگى و مشاهده عظمت الهى بوده باشد ؛ و اين معنى نيز از بعضى احاديث ، مفهوم مى شود» .
