کاربست بینامتنیت در فهم امثال نهج‌البلاغه

نشریه : مطالعات فهم حدیث

نویسنده : پديدآورنده : محمد رضا پیر چراغ
پديدآورنده : عبد الهادی فقهی زاده

سال سوم / شماره پیاپی 5 / صفحه 93-119

چکیده :

بینامتنیت روشی جهت فهم دقیق­تر متون است که به بررسی روابط بین متن­ها می­ پردازد و بر آن است که بیان کند هر متن و گوینده ­ای متأثر از دیگر متون و گویندگان سابق یا هم­زمان، بوده و آگاهانه یا ناخودآگاه از کلام و اندیشه ­ی آنها بهره ­مند گشته است. امام علی (ع) در نهج ­البلاغه، گاهی واژگان و عباراتی از متون قبلی (اعم از قرآن، احادیث نبوی (ص)، أمثال و اشعار عربی) را در خطبه­ها، نامه­ ها و کلمات قصار خویش وارد ساخته و در برخی موارد با الهام از مفاهیم و آموزه­ هایشان، محتوا و مضامین را در کلام خویش تداعی می سازد. با بهره­ گیری از روش فوق و به جهت فهم دقیق­تر سخن امام (ع) ناچاریم که روابط بین سخن امام (ع) و این متن ­ها را تشخیص دهیم. در نهج ­البلاغه حدود 220 ضرب ­المثل آمده که امام (ع)، تعداد معدودی از آنها را از دیگران اخذ و نقل کرده است. در این مقاله برآنیم تا برخی از این نوع ضرب­ المثل­ها را از منظر روابط بینامتنی مورد بررسی قرار داده و به این پرسش پاسخ دهیم که اولاً بینامتنیت أمثال عربی در نهج ­البلاغه از کدام نوع است؟ و ثانیاً کاربرد این روش برای فهم حدیثِ امام (ع) چه تأثیری دارد؟ بر این اساس ابتدا با روش توصیفی- تحلیلی تمامی ضرب ­المثل­هایی که امام (ع)، گوینده­ ی نخستینِ آن نبوده را استخراج و بعد با بررسی پیشینه و معنای آن مَثَل، ارتباط آن را با کلام امام (ع) تشخیص می­ دهیم. بینامتنیت به سه گونه ­ی نفی جزئی، نفی متوازی و نفی کلی تقسیم می­ شود. از ثمرات بهره ­گیری از بینامتنیت تشخیص نوع ارتباط سخن معصوم (ع) با مَثَلِ مشهورِ عربی است و عملیات بینامتنی در این پژوهش نشان می ­دهد که بیشترین شکل بینامتنیِ أمثال در نهج ­البلاغه، بینامتنیت لفظی از نوع نفی متوازی است که امام (ع) اصلِ الفاظ مَثَل را در سخن خود آورده، ولی بین معنای مد نظر گوینده­ ی اصلی با سخن خویش نوعی سازش برقرار کرده است.

کلیدواژه‌های مقاله :أمثال؛ ضرب‌المثل؛ فهم نهج‌البلاغه؛ بینامتنیت