اعتبار سنجی احادیث شیعه

پیام اصلی این کتاب بازشناسی پایه ها و مؤلفه های مبنای اعتبارسنجی «قرینه محور» در برابر مبنای اعتبارسنجی «راوی محور» کنونی است.

اهم مطالب و مسائلی که در این کتاب به آنها پرداخته شده عبارت اند از: تبیین جایگاه حدیث و اصالت آن در کنار قرآن کریم، منبع شناسی علم رجال شیعه، بازخوانی مفاهیم کلیدی علم رجال چون وثاقت، ضعف، غلو و عوامل و زمینه های پدید آمدن هر یک از آنها، توجه به نقش محوری تألیفات حدیثی و تفکیک میان نقش تبعی و استقلالی راویان، توجه به پدیده استثنا در روایت کتب حدیثی و نتایج آن و....

مسئله نقد محتوایی روایات راویان در عصر متقدمان و اثر این پدیده بر ارزیابی روات و نیز دریافت ارتباط این مسئله با چگونگی شکل گیری مفهوم وثاقت و ضعف، به ویژه ضعف ناشی از نسبت غلو نزد رجالیان، از جمله مباحث مهمی است که نشان از اصالت روش اعتبارسنجی «قرینه محور» دارد.

همچنین تشکیل منظومه های حدیثی که یکدیگر را تأیید و تقویت می کنند و توجه به میراث حدیثی قابل تأییدی که از برخی راویان متهم و تضعیف شده در کتابهای معتبر حدیثی امامیه باقی مانده، از دیگر روشهای اعتبارسنجی قرینه محور است که تفصیل آنها در کتاب آمده است.

تلاش هایی از این نوع با هدف تبیین نحوه مواجهه درست و روا با میراث حدیثی امامیه، اهمیت مضاعفی در عرصه پژوهش دارد؛ چرا که آثار و ثمرات خود را در نوع و نحوه تعامل معرفتی و اعتقادی شیعه با حدیث، به خصوص در عصر پرسشگر کنونی، آشکار می سازد.

کتاب دارای چهاربخش و سه ضمیمه است:

بخش نخست، نگاهی به چالش های فراروی حدیث در دوران معاصر دارد.

دومین بخش، نگاهی گذرا به کهن ترین نگاشته های اعتبارسنجی می اندازد تا در پرتو آن، نمایی واقع بینانه از آگاهانیدنی های موجود در این مجموعه و چگونگی کاربست آنها به دست دهد.

بخش سوم، با نگاهی به بنیادی ترین زیرساخت رویکرد به حدیث و در نظر داشتن فراز و فرودهای رخ نموده در بستر جامعه پس از پیامبر ، در پی ریشه یابی تاریخی چرایی شکل گیری گونه ی داوری دانشیان دانش رجال و اعتبارسنجی شیعه، یعنی داوری کردن راویان صاحب اثر، است.

و چهارمین بخش، به بازخوانی واقعیت های موجود در فرایند اعتبارسنجی احادیث شیعه از عصر حضور تا زمان پیدایش کهن ترین نگاشته های رجالی و اعتبارسنجی شیعی می پردازد.

از همین رو، نویسنده، بخش های چهارگانه را چنین نام گذارده است:

بخش یکم: حدیث و چالش های فراروی در دوران معاصر؛

بخش دوم: نگاشته های کهن اعتبارسنجی و رجالی شیعی؛

بخش سوم: دانشیان رجال و داوری راویان صاحب اثر؛

بخش چهارم: واقعیتهای حاکم بر فرایند اعتبارسنجی حدیث از عصر حضور تا زمان پیدایش نگاشته های اعتبارسنجی.

در خور یادکرد است که سه بخش نخستین، به مثابه پیش زمینه ورود به بخش چهارم اند؛ از این رو بخش چهارم، فربه تر از سه بخش پیشین است.

بخش ضمیمه ها، سه گفتار را در خود جای داده است:

در گفتار نخست با نگاهی تاریخی، نادرست بودن گزارش برساختن احادیثی بسیار و در آمیختن آن با احادیث شیعی نمایانده شده است.

نویسنده، دومین گفتار را که در اصل، پیاده سازی یکی از بنیادی ترین فرازهای این نگاشته، یعنی «چیستی مفهوم ضعف»، است، به باورپذیر بودن آموزه های امامتی روایت شده سه نفر از راویان ضعیف کتاب الکافی، اختصاص داده است.

و در گفتار سوم، پدیده اختلاف دیدگاه دانشیان رجال درباره یک راوی یا «تعارض جرح و تعدیل» یا اگر خواسته باشیم دقیق تر سخن کنیم، «تعارض توثیق و تضعیف» و چگونگی روبه رو شدن با آن بر پایه یافته های نوین را بر نمایانده است.

سزاوار است در این فراز به دو نکته توجه دهیم: نخست تعریف این نگاشته از اعتبارسنجی حدیث و دیگری اشاره ای گذرا به چگونگی رویکرد این پژوهش به تعاریف متداول در سخنان و نگاشته های حدیث پژوهان.

این نگاشته، اعتبارسنجی حدیث را چنین می شناساند: «پیمودن فرایندی که پیامد آن، پذیرش درون مایه های راه یافته به احادیث به عنوان آموزه های دینی، یا تردید در پذیرش آنها، و یا حكم به نادرست بودن یا برساخته بودن آنهاست.»

به دلیل کوشش در به دست آوردن و به دست دادن نگاهی تاریخی به فرایند اعتبارسنجی احادیث، مؤلف بر آن بوده که در سرتاسر نوشتار، از فرو افتادن در گرداب تعریفها و گفت و شنودهای پردامنه پیرامون آن، خودداری کند.

شاید بتوان گفت یکی از ویژگیهای این پژوهش، تکیه بر داده های راه یافته به کهن ترین نگاشته های اعتبارسنجی و نگاشته های حدیثی شیعه و فراز آوردن نمونه هایی است که در تحلیل پیشینه حدیث شیعه و شناخت فرایند اعتبارسنجی آن، بهترین یاور حدیث پژوهان است. از همین روست که در جای جای آن، شاهد حضور چشمگیر متن احادیث، گزارش های نگاشته های اعتبارسنجی و داوری های دانشیان رجال هستیم.

امید آنکه این پژوهش، گامی هرچند کوتاه باشد در بازنگری به احادیث شیعه و زدودن پیرایه ها و ابهاماتی که در گذر زمان بر چهره تابناک آن نشسته است.