نتيجه نقل معنا
پذيرش شيوه نقل معنا، نتيجه مي‌دهد كه برخي از بخش‌هاي غير مشترک چند حديثِ ناظر به هم، ممکن است بازگردانِ سخن امام به وسيله راوي باشد، نه عين سخن امام. از اين رو، نمى توان به سادگي، همه گزارش‌ها را دقيق دانست و تمام جزئيات و ريزه كارى هاي متن را پيش از جست و جو، معتبر خواند.
بي‌توجهي به اين نكته، گاه ما را در بندِ الفاظ و واژه ها گرفتار مى كند و به فهم ما از مقصود و مراد امامان آسيب مى رساند؛ اما اگر از وقوع اين مسئله در نقل روايات، آگاه باشيم، برخورد ما با متون حديث، تغيير مى يابد و ناچار مي‌شويم براى رسيدن به عين حقيقت نقل‌شده در گزارش‌هاي متفاوت، به جست و جوى متون مشابه، هم مضمون و ناظر به هم بر آييم و به يک گزارش و متن، بسنده نکنيم.
اين، بدان معنا نيست که همه گزارش‌ها را نادقيق يا بي‌اعتبار بدانيم؛ زيرا ممکن است برخي ـ و دستِ‌کم، يکي ـ از روايت‌ها، اصل الفاظ را به صورت دقيق نقل کرده باشد. بر اين پايه، بايد ميان تفاوت و تعارض نقل‌ها، فرق نهاد. اين فرق، بدين معنا است كه همه نقل‌هاى هم مضمون، در صورت متعارض نبودن با يكديگر، معتبر مى مانند و لازم نيست تنها بخشِ تكرارشده و قدرِ مشترک آنها را معتبر و حجّت دانست و بخش‌هاى تكرارنشده و ويژه هر نقل را لزوماً نادرست دانست و آنها را كنار افکند؛ زيرا فرض، اين است كه راوى، تغييرى در معناى آن نداده و گزينش واژه‌‌ها براي همان معنا بوده و عبارت جديد را با توجه به متن و در راستاي انتقال دقيق معنا، ساخته و پرداخته است. ۱
گفتني است كه هرچند شيوه معمول راويان چنين بوده، تخطّى از اين شيوه را انكار نمى كنيم. ممکن است راوى به پندارِ خود، همه مضمون حديث را به درستى و بدون تغيير معنايي، در قالبي جديد ريخته و نقل كرده باشد؛ اما در واقع چنين نباشد و او خطا کرده باشد. با اين حال، اين احتمال خطا، به وسيله اصول عقلايى و با توجه به صفات راوياني که نقل و روايتشان مقبول است، ناديده گرفته مى شود و با آن، مانند ديگر احتمالات در حوزه هاى گوناگون مرتبط با نقل حديث، رفتار مى شود؛ زيرا وقوع خارجى چنين خطاهايى در باره راويانِ ضابط، عادل، مقبول و معتبر، هرچند محتمل است، اندک و قابل اغماض است؛ مانند: احتمالِ درست نشنيدن حديث (در نقل شفاهي) و يا نادرست خواندن عبارت آن (در نقل کتبي).
از اين رو، بر طبق اين قاعده، اگر يک نقل، با قدر مشترک نقل‌هاى ديگر همخوان نباشد، اعتبار ندارد؛ اما اين، بدان معنا نيست كه جزء غير مشترک هر يک از نقل‌ها به دليل آن‌كه تكرار نشده، ثابت نشود؛ بلكه همه اجزاى غير مشترک نيز به تنهايي معتبرند و همچون هر خبر واحد ديگرى، تا جايى كه نقل ديگرى با آن معارض نباشد، حجّيت دارند و به صرف اختلاف در خصوصيات غير مؤثّر در معنا، از حجيت نمى افتند؛ چراكه مي‌توان دو گونه نقل را با هم، درست دانست و گفتِ يک راوى، بخشى از سخن امام را به يک شکل بازگردان کند و راوي دوم، همان معنا را با واژه‌هايي ديگر برساند. به سخن ديگر، درستي يک نقل، مبتني بر يكسان بودن همه الفاظ آن با الفاظ صادر شده از معصوم، نيست و از اين رو، چه بسا هر دو متني که به شيوه نقل معنا گزارش شده‌اند، درست باشند.
اين، بدان معنا است كه ما مى توانيم بر بخش بزرگى از متون احاديث، اصرار بورزيم و از تكرار آنها در مجموعه ها و كتاب‌هاى حديثى، به صدورشان اطمينان بيابيم و با يافتن خانواده حديث و ديدن مجموعى روايات، نقل‌هاى شاذ و نادر را به كنار نهيم. آرى، در فرض اختلاف و تعارض دو نقل، هر دوي آنها از حجّيت ساقط مى شوند؛ ولى اين، مختصّ نقل به معنا نيست و حتى دو نقل صريح و عيناً مطابقِ الفاظِ صادرشده از معصوم هم اگر با يكديگر متعارض شوند، از حجّيت مى افتند؛ زيرا در اين صورت، اصل عقلايىِ عدمِ خطا، به دليل نادرستي «ترجيح بلامرجِّح»، قابل جريان نيست.
