حسن بن علی بن فضّال(م 224 ق)

پس از امام صادق(ع)، در تمام عمر به امامت عبد اللّٰه اَفطَح، پس از امام صادق(ع) و قبل از امام کاظم(ع) اعتقاد داشت و هنگام مرگ، از عقیده خود بازگشت،[۱] ولی فرزندان او بر اعتقاد خود باقی ماندند. خاندان فضّال همگی توثیق شده اند. امام حسن عسکری(ع) درباره کتاب های بنی فضّال فرمود: «به روایات آنان، عمل کنید، ولی آرای آنان را کنار بگذارید».[۲] وی در سال ۲۲۴ ق درگذشت.[۳]

مکانت حدیثی

علمای رجال، او را از بزرگان حدیث کوفه دانسته و به بزرگی، جلالت و وثاقت توصیف کرده و به فضل، علم، فقه و دیانت ستوده اند.[۴] ابن فضّال، بیش از صد استاد داشته و بیش از سی شاگرد از وی نقل روایت کرده اند.[۵] برخی مشایخ او عبارت اند از: عبد اللّٰه بن مَیمون، عبد اللّٰه بن سنان، اسحاق بن عمّار، عبد اللّٰه بن بُکَیر، اَبان بن عثمان، ابراهیم بن عیسی و صفوان جمّال. ابراهیم بن هاشم، احمد بن خالد برقی، احمد بن محمّد بن عیسی، حسن بن علی وشّاء و محمّد بن حسین بن ابی خطّاب نیز از شاگردان وی یادشده اند. کشّی، از بعضی نقل می کند که به جای حسن بن محبوب، حسن بن علی بن فضّال از اصحاب اجماع است.[۶] وی، جزﺀ راویان و محدّثان ثقه از اصحاب امام رضا(ع)[۷] به شمار می آید.

احادیث و آثار

نام او در بیش از هزار و ۶۴۷ سند از روایات کتب اربعه، در موضوعات مختلف، فقهی، اعتقادی و اخلاقی واقع شده است.[۸] ابن فضّال، کتاب های بسیاری نگاشت. فهرست نگاران، دوازده کتاب او را یادآور شده اند که برخی از آن ها عبارت اند از: کتاب التفسیر؛ کتاب الصلاة؛ کتاب الرجال؛ کتاب الابتداء و المبتدأ (توحید و نبوّت) و کتاب النوادر.[۹] برخی مباحث رجالی ابن فضّال به رجال کشّی انتقال یافته است.

[۱] . رجال النجاشی: ج۱ ص۱۲۹ ش۷۱، الفهرست، طوسی: ص۹۷ ش۱۶۴.

[۲] . الغیبة، طوسی: ص۳۸۹-۳۹۰.

[۳] . رجال النجاشی: ج۱ ص۱۳۲ ش۷۱.

[۴] . رجال النجاشی: ج۱ ص۱۲۷-۱۳۲ ش۷۱، الفهرست، طوسی: ص۹۸ ش۱۶۴، رجال الطوسی: ص۳۵۴ ش۵۲۴۱.

[۵] . معجم رجال الحدیث: ج۵ ص۵۰ ش۲۹۸۳ و ج۲۳ ص۷ ش۱۵۱۲۹

[۶] . رجال الکشّی: ج۲ ص۸۳۱ ش۱۰۵۰.

[۷] . رجال الطوسی: ص۳۵۴ ش۵۲۴۱، رجال البرقی: ص۵۴، الفهرست، طوسی: ص۹۸ ش۱۶۴.

[۸] . معجم رجال الحدیث: ج۵ ص۵۰ ش۲۹۸۳ و ج۲۳ ص۷ ش۱۵۱۲۹.

[۹] . رجال النجاشی: ج۲ ص۱۳۱ ش۷۱، الفهرست، طوسی: ص۹۸ ش۱۶۴، الفهرست، ابن ندیم: ص۳۷۱.