احمد بن حنبل(164 ـ 241 ق)

سال ۱۶۴ ق در بغداد و به قولی در مرو به دنیا آمد.[۱] در جستجوی حدیث، سفرهای طولانی کرد و به مناطق و شهرهای مکّه، مدینه، بصره، کوفه، شام، یمن و دیگر مناطق، مسافرت نمود. او بنیان گذار فقه حنبلی و یکی از ائمّه چهارگانه فقه اهل سنّت، شمرده شده است. شاگردان او با جمع آوری و تدوین آرا و نظریات فقهی وی، فقه ویژه ای را ترویج کرده اند که امروزه به فقه حنبلی معروف است.[۲] در مقابل، برخی محقّقان، او را در زمره فقها نشمرده اند.[۳] او نخستین کسی است که تربیع و خلافت خلفای چهارگانه را مطرح کرد و امام علی(ع) را چهارمین خلیفه یاد کرد که قبل از آن، مطرح نبود؛[۴] ولایت ناپذیری او نسبت به امام علی(ع) را به دلیل کشته شدن جدّ او، ذو الثدیه، رئیس خوارج، به دست امام علی(ع) می دانند.[۵] با توجّه به روش حدیثی وی در عمل به ظاهر حدیث و نصوص و اعتقاد به قدیم بودن قرآن، با غضب مأمون و معتصم عبّاسی مواجه شد و تازیانه خورد و حبس شد. سرانجام در زمان حاکمیت متوکّل، از جایگاه و احترام ویژه ای بهره مند شد و عقاید و فقه او ترویج شد.[۶] وی به سال ۲۴۱ ق، در بغداد، در ۷۷ سالگی درگذشت.

مکانت حدیثی

نزد بیش از ۲۸۳ تن از مشایخ حدیثی، استماع و اخذ حدیث کرد[۷] ازجمله آنان سفیان بن عُیینه، ابو داوود طیالسی، هشیم، شافعی، اسحاق بن راهویه را می توان نام برد و گروه بسیاری از محدّثان در شهرهای مختلف، از ابن حنبل، استماع حدیث کرده اند که ازجمله آنان، محمّد بن اسماعیل بخاری، مسلم بن حَجّاج قشیری، ابو زرعه رازی، ابو داوود سجستانی، ابو حاتم رازی، عبد اللّٰه و صالح، پسران او و برخی دیگر را می توان نام برد.[۸] شرح حال نگاران، او را با تعابیری چون: صاحب حافظه قوی، شکیبا، دل و اندیشه پاک، اخلاص، هیبت، دانش وافر، ستوده اند و افقه علما دانسته اند.[۹] حافظه بسیار قوی احمد بن حنبل، یک میلیون حدیث را در خود جای داده بود.[۱۰] ابو زرعه، در شرح حال او گفته است که هزاران هزار حدیث در حافظه خود داشت. هر چند معاصر امام رضا، امام جواد و امام هادی(ع) بود، ولی از آنان، روایاتی در کتاب مسند خود گزارش نکرده است.[۱۱]

آثار حدیثی

ابن ندیم، سیزده کتاب او را در موضوعات عقاید، فقه، تفسیر، فضائل و مانند آن، شمارش کرده که ازجمله آن هاست: المسند. این کتاب، برجسته ترین اثر ابن حنبل و جامع ترین مسندی است که از پیشینیان، باقی مانده است. در باره تعداد احادیث مسند، اختلاف است. برخی، روایات آن را ۴۰۰ هزار حدیث شمارش کرده اند که با حذف مکرّرات، ۳۰ هزار[۱۲]، یا ۲۶ هزار و ۳۰۰ حدیث،[۱۳] می شود. روایات کتاب، از هشتصد تن از صحابیان گزارش شده است.[۱۴] کتاب های دیگر او عبارت اند از: الزهد، الصلاة، الورع و علل الحدیث.[۱۵]


[۱] . تهذیب التهذیب : ج۱ ص۱۱۳ ش۱۲۶، تذکرة الحفّاظ : ج۲ ص۴۳۱ ش۴۳۸.

[۲] . احمد بن حنبل، آرائه و فقهه : ص۱۶۵، جوامع حدیثی اهل سنّت : ص۴۶.

[۳] . جوامع حدیثی اهل سنت ص۴۶، دائرة المعارف بزرگ اسلامی : ج۶ ص۷۲۷ مدخل احمد بن حنبل، مسند نویسی در تاریخ حدیث : ص۳۲۲.

[۴] . السلفیة بین اهل السنّة والإمامیة : ص۱۲۵.

[۵] . علل الشرائع : ج۲ ص۴۶۷ ح ۲۳، المناقب، ابن شهر آشوب : ج۳ ص۲۲۰ و ۲۲۱.

[۶] . ر.ک : دائرة المعارف بزرگ اسلامی : ج۶ ص۷۱۹ و ۷۲۰، مدخل احمد بن حنبل.

[۷] . مسند نویسی در تاریخ حدیث : ص۳۱۳.

[۸] . الحدیث و المحدّثون : ص۳۵۲.

[۹] . تذکرة الحفّاظ : ج۲ ص۴۳۱ ش۴۳۸، طبقات الحنابلة : ج۱ ص۵ و ۶.

[۱۰] . تذکرة الحفّاظ : ج۲ ص۴۳۱ ش۴۳۸.

[۱۱] . مسند نویسی در تاریخ حدیث: ص۴۰۴.

[۱۲] . الحدیث و المحدّثون : ص۳۷۰، اُصول الحدیث، علومه و مصطلحه : ص۳۲۸.

[۱۳] . مسند نویسی در تاریخ حدیث : ص۳۶۷.

[۱۴] . اُصول الحدیث، علومه و مصطلحه : ص۳۲۸.

[۱۵] . الفهرست، ابن ندیم : ص۳۷۹، دائرة المعارف بزرگ اسلامی : ج۶ ص۷۲۴.