مقدّمه

قصيده‏ى «وسيله‏الفوز و الأمان» را مردى وارسته، فقيهى عارف، حكيمى رياضى‏دان، منجّم و اديب، مورّخ جهان‏گشته‏ى قرن نهم و دهم، دانشمند نامدار عرب‏تبار ايرانى، محمّدبن عبدالصّمد ملقّب به شيخ بهايى سروده است. وى‏ـ كه يكى از علماى برجسته‏ى عصر صفوى است‏ـ مهم‏ترين نكته‏ى محورى عقيده‏ى دينى را تبيين و توصيف كرده است. او در زمينه‏ى ادبيات متعهّد در آن عصر، اعتقادات خود را با يكى از بهترين وسايل زمان خويش يعنى ادبيات به تصوير كشيده، و اين قصيده را به عنوان يك ابزار براى دفاع و ترويج عقايد شيعى خود به كار گرفته است. ^۱
شيخ بهايى پيرامون مهدويت 17 رباعى دارد (الغدير، علّامه امينى 11 / 272؛ كشكول شيخ: 1 / 247ـ 245). معروف‏ترين اثر وى قصيده‏ى وسيله‏الفوز و الأمان در مدح مهدى موعود (عج) است كه 63 بيت دارد. اين قصيده همچون قصايد مشهور ديگر از 5 قسمت تشكيل شده است.
1ـ مطلع قصيده: بيت نخست قصيده، مطلع ناميده مى‏شود كه آغاز سخن است. شاعر مى‏كوشد تا لفظ و معنى آن جذّاب و دل‏نشين باشد تا مخاطب و خواننده را به خواندن و شنيدن آن اشتياق بخشد.
2ـ تغزّل: مجموعه ابياتى است كه در آن از معشوق، جدايى، جور و ستم زمانه و بى‏وفايى سخن مى‏گويد تا ذهن مخاطب را آماده سازد و خواننده را براى خواندن ادامه‏ى شعر برانگيزد. تغزّل شيخ بهايى در اين قصيده 29 بيت است.
3ـ تخلّص: بيتى است كه مجال تغيير سخن را به شاعر مى‏دهد تا بتواند به موضوع اصلى شعر خود بازگردد. زيباترين تخلّص، تخلّصى يك بيتى است؛ زيرا از