فرهنگ عقائد و مذاهب اسلامی

ترجمه‌ای است از کتاب «بحوث في الملل و النحل»
مجموعه حاضر، در بر گيرنده عقائد ده گروه اسلامى زیر است:
اهل حديث، سلفي‌ها، حنابله و حشويه؛
عقائد اشاعره و نگاهى به: زندگى شخصيت هاى آنان؛
تبييين انديشه هاى ابن تيميه ومحمد بن عبد الوهاب
خوارج؛شیعه ؛فرقه زيديه پيروان زيد بن على؛ اسماعيليه پيروان حضرت اسماعيل فرزند امام صادق(عليه السلام).
و فرقه هاى ديگرى، با نام هاى قرامطه، فطحيه، واقفيه، نصيريه و علويان

مؤلف در مقدمه کتاب اینگونه می‌نویسد:

همواره تلاش تاريخ نگاران عقائد تحت تاثير علاقم‌ندى به عقائد خود، بر اين بوده است كه عقائد ملل را به گونهاى نارسا و همراه با افسانه بنويسند و هرگز وظيفه خودنميدانستهاند كه در مورد عقيده هر ملتى به كتب مرجع و مصدر مراجعه كنند. بلكه چه بسيار كه از كتب دشمن در اين راه بهره برده‌اند كه ما تنها به دو نمونه از اين دست مي‌پردازيم:

۱ـ معتزله

اعتزال از واصل بن عطا، متوفاى سال ۱۱۰ هـ، آغاز شد و به تدريج به صورت يك مكتب فكرى و عقلى در جامعه اسلامى مطرح گرديد. اين گروه پيوسته مورد خشم اهل حديث و سطحى نگرها بودهاند و اهل حديث و قشريها، در هر عصرى، با چماق تكفير و تفسيق به جنگ آنان ميرفتند.

در تنظيم عقائد معتزله از زمان اشعرى (۲۶۰ ـ ۳۲۴) به اين طرف كمتر به كتابهاى خود اين گروه مراجعه شده، بلكه مأخذ نوع نوشته‌ها درباره آنان كتابهاى دشمنان آنان به ويژه كتاب «مقالات الاسلاميين» نوشته شيخ اشعرى ميباشد كه خود روز گارى معتزلى بود ولى در سن چهل سالگى از آن مسلك برگشت و به حلقه اهل حديث پيوست. پس از در گذشت وى، كتاب يادشده، مأخذ غالب نويسندگان ملل و نحل بوده، تا آنجا كه كتاب «الفرق بين الفِرَق» عبد القاهر بغدادى (م ۴۲۹) و ملل و نحل شهرستانى (م ۵۴۸) نوعى اقتباس از اين كتاب ميباشد.

اكنون كه انديشه‌هاى معتزله، در غرب مطرح شده و خاور شناسان به فكر احياء آثار و انديشه‌هاى آنان افتادهاند، نوعى خيزش و گرايش در ميان روشنفكران اهل سنت پديد آمده و كم كم به نشر آثار و انديشه‌هاى آنان افتادهاند، تا آنجا كه حكومت مصر بر اثر ترغيب نويسندگان فلسفى و كلامى آن كشور، گروهى را اعزام كرد تا از دست نوشته‌هاى معتزله در يمن «ميكروفيلم» تهيه كنند و سپس آنها را ظاهر كنند و در پرتو اين كار چهارده جلد از كتاب «المغنى» قاضى عبد الجبار ونيزكتاب «الاصول الخمسه»، نوشته ديگر وى و همچنين كتابهاى ديگر نويسندگانمعتزلى منتشر گشت و به تدريج آن نوع بدگويى و بدزبانى كه از فرزندان اشعرى وياسلفى، نسبت به معتزله وجود داشت، كاهش يافت. گويى اعدام كنندگان عقلو بى ارزش شمارندگان خرد، سر عقل آمده و به تقدير اين مكتب پرداختهاند.

در كتابهاى تاريخ عقائد، نسبتهايى به معتزله داده شده كه هم اكنون خلاف آن در كتب منتشره معتزله مشاهده ميشود و شما اين حقيقت را به هنگام بررسى عقائد معتزله لمس ميكنيد.

۲ـ شيعه اماميه

گروه دوم كه لبه تيز قلم تاريخ نگاران عقائد، متوجه آنان شده و خواستهاند با امواج تهمت و نسبتهاى ناروا، از ارج و اعتبار آنان بكاهند، گروه شيعه و بويژه اماميه است. مدارك تاريخ نگاران در تنظيم عقائد اين طائفه نيز همان كتابهاى اشعرى و «الفرق بين الفِرَق» بغدادى و «ملل و نحل» شهرستانى است و اگر گامى فراتر نهند به «تاريخ طبرى» و «تاريخ ابن كثير» مراجعه نموده; سپس به تحليل تاريخ شيعه ميپردازند. در عصر ما نوشته‌هاى «احمد امين» مصرى و «موسى جار اللّه» تركستانى و «نشاشييى» اردنى، مرجع معتبر شناخته شده و شيعه به وسيله آنها معرفى ميشود و كمتر كسى است كه افسانه «عبداللّه بن سبا» را درباره پيدايش شيعه ياد آور نشود، شخصيتى كه هنوز وجود او محرز نشده و احتمال ميرود كه جزء افسانه‌هاى تاريخى باشد. هرگز اين گروه از نويسندگان به خود زحمت مراجعه به كتابهاى اصيل شيعه را ندادهاند تا با اتكاء به مدارك شيعه، تاريخ عقائد آنان را بنويسند. در اين ميان تنها برخى به كتابهاى حديث شيعه مراجعه كرهاند و مضمون بعضى احاديث را، عقيده شيعه پنداشتهاند، و ديگر نينديشيدهاند كه ميان خبر وعقيده، فاصله از زمين تا آسمان است.

اكنون در پاكستان به خاطر سرازير شدن «دلارهاى نفتى» حكومت وهابى سعودى، افراد تازه نفسى وارد ميدان بحث شدهاند تا با مراجعه به كتابهاى شيعه، تاريخ پيدايش آن و عقائد آنان را بنويسند. ولى در اين باره با سهل انگارى فراوان، عقائد شيعه را از ظاهر روايات و يا انديشه يك عالم شيعى تنظيم كرده و آنرا بعنوان عقيده همه شيعيان ارائه ميدهند!

فهرست جلد اول

پيشگفتار

مسؤوليت تاريخ نگاران عقايد

اشتباهات نويسندگان ملل و نحل

لغزشهاى شهرستانى و دكتر على سامى النشّار

روش مؤلف در نگارش عقايد ملل

فرق دهگانه اسلامى

۱.بخش اول: كليّات

كلام پويا و پيشرو

مسائل جديد در علم كلام، نه علم كلام جديد

آشنايى با كتابهاى ملل و نحل

ملل و نحل از ديدگاه واژه شناسى

رابطه علم عقايد با ملل و نحل

هفتاد و سه ملت در حديث پيامبر

بررسى حديث از نظر متن

هفتاد و سه ملّت و شماره فرقه هاى اسلامى

گروه رستگار كيست

علائم چهارگانه گروه رستگار در حديث

گروه رستگار را از حديث ثقلين و سفينه بشناسيد

نمونه هايى از فرقه گرايي در عصر رسالت

۲.بخش دوم: علل پيدايش مذاهب اسلامى

مسلمانان صدر اسلام و معارف قرآن

عامل نخست: تعصبهاى كور قبيله اى و گرايشهاى حزبى

سقيفه بنى ساعده و بررسى منطق انصار و مهاجر

نقدى بر منطق هر دو گروه

عامل دوم: جمود فكرى و كج انديشى در فهم كتاب و سنّت

ظهور مشبّهه و مجسّمه در سايه سطحى نگرى به معارف

ظهور خوارج در جنگ صفّين در سايه اين عامل

ظهور فرقه مرجئه نتيجه كج فهمى و سطحى نگرى

عامل سوّم: جلو گيرى از تدوين احاديث پيامبر

ارزيابى احاديث پيامبر

ارزش كتابت از ديدگاه قرآن

احاديثى از پيامبر در ضبط حديث

افسانه نهى از تدوين حديث و تاريخ آن

منع از تدوين حديث انگيزه سياسى داشت

فلسفه منع تدوين حديث

نقض بخشنامه به وسيله خليفه اموى عمر بن عبد العزيز

نتايج ناگوار منع تدوين حديث

عامل چهارم: احبار يهود و راهبان مسيحي

داوري ابن خلدون در باره كتابهاى تفسير

راويان اساطير در صدر اسلام

كعب الأحبار و مسأله تجسّم خدا

ابو هريره ، باز گو كننده افكار كعب

مجامله با خليفه دوم

كعب در خلافت عثمان

پيشگويي از سلطنت بنى اميّه

رمز نفوذ فرهنگ بيگانه در مسلمانان

وهب بن منبه يمني و مسأله جبرى گرى

تميم بن اوس دارى، افسانه سراى عصر خلافت

انگشت شيطان و پهلوى پيامبران

تميم دارى و داستان جسّاسه

عامل پنجم: برخورد با فرهنگهاى بيگانه

دوره هاى سه گانه عصر ترجمه

عامل ششم: اجتهاد در برابر نصّ

در خواست قلم و كاغذ و مخالفت برخى از صحابه

منع سهم «المؤلّفة قلوبهم»

آشنايى با اصطلاحات «قدريّه»، «معتزله»،«مرجئه» و رافضه»

نظر اهل حديث در تفسير لفظ «قدريه»

مقصود از قدريّه كيست؟

استمداد از يك خبر ضعيف

مرجئه و تفسير اين اصطلاح

دگرگونى در مفهوم ارجاء

مقصود از اعتزال و معتزلة چيست؟

«رافضه» يك اصطلاح سياسى است نه دينى

تيره هاى اهل سنت و شيعه

۳.بخش سوم: اصول عقايد اهل حديث

كتابهاى كه پيرامون عقايد اهل حديث نگارش يافته است

اصول عقايد اهل حديث از زبان اشعرى در ۵۱ اصل

اصول عقايد اهل حديث از ابو الحسين ملطى

گزينش پنج اصل از عقايد اهل حديث

۱ـ فرمانبردارى از فرمانرواى ستمگر

اسلام و موقعيت فرمانرواى عادل

مقصود از اولوا الامر چيست؟

مشروعيّت حكومت در كودتا

اطاعت از حاكم ستمگر

بر اندازى حكومتهاى جائرانه از نظر اهل حديث

كشمكش ميان عقيده و وجدان

۲ ـ عدالت ياران پيامبر

صحابه و صحابى كيست؟

عدالت ياران پيامبر و كلمات اهل سنت

كنجكاوى در عدالت صحابى موجب كفر است؟!

مصاحبت با پيامبر فضيلت است نه عدالت ساز

ياران پيامبر در قرآن به دو گروه تقسيم مى شوند

پيشگامان در ايمان و بيعت كنندگان زير درخت

همراهان پيامبر با صفات ويژه

منافقان در ميان اصحاب پيامبر

بيمار دلان و افراد دهن بين

پيشتازان تا مرز ارتداد و چند گروه ديگر

عدالت صحابه در احاديث

عدالت صحابه در آينه تاريخ

توجيه خلافكاريهاى صحابه از طريق اجتهاد

حديث ياران من مانند ستارگانند

سخن ابو المعالى جوينى و نقد ابو جعفر نقيب

سخنى از امير مؤمنان در باره برخى از صحابه

۳ـ ايمان به خلافت خلفاى چهارگانه

آيا امامت از نظر اهل سنت از اصول است يا فروع؟

آيا از پيامبر در مورد امامت نصّى وارد شده است؟
ايمان به خلافت خلفا، از چه زمانى جزء اصول در آمد؟
۴ـ قضا و قدر الهى

تفسير صحيح از قضا و قدر

بهره گيرى امويان از اعتقاد به قدر به معنى جبرى گرى

احاديثى پيرامون قضاء و قدر همگام با جبر

پيدايش قدريه، واكنشى در برابر عقيده به جبر

بيدارى برخى از محققان اهل سنت در مسأله قضا و قدر

احتجاج آدم بر موسى به وسيله قدر در كتب حديث

كشمكش ميان وجدان و عقيده

قضا و قدر و پندار جبر

آزادى انسان و مسأله خلق افعال

رساله هايى در باره قضا و قدر در سده اوّل

۵ـ صفات خبرى

تقسيم صفات به خبرى و غير خبرى

تفسير اهل حديث از صفات خبرى ملازم با تجسيم است

خاتمه: نگاهى به تاريخ مذهب حنبلى

پيشوايي احمد بن حنبل در قلمرو عقايد

فرق اهل حديث قبل از رياست احمد بن حنبل

افول خورشيد امامت احمد در عقايد

ظهور مكتب اشعرى به جاى مكتب احمد

احياى مكتب سلفى گرى در قرن هشتم

خيزش جديد سلفى گرى در قرن دوازدهم

ويرانگرى آثار رسالت به عنوان توحيد و مبارزه با شرك
پيامى به سران حنابله

احتكار اسم اهل سنّت

همه مسلمانان سنت پيامبر را محترم مى شمارند

فهرست مدارك و مصادر