رئیس دانشگاه قرآن و حدیث با بیان اینکه بسیاری از احادیث کوتاه نیاز به فهم دارند، چه رسد به احادیث بلند، گفت: فقیهان، متکلمان و مفسران و دیگر عالمان مسلمان حدیث را می‌فهمیدند و اکثراً هم درست فهمیده‌اند ولی نیاز ما به فهم روشمند حدیث و آموزش آن همچنان باقی است.
حجت‌الاسلام والمسلمین عبدالهادی مسعودی، رئیس دانشگاه قرآن و حدیث، ۱۹ بهمن‌ماه در نشست علمی «فهم و تبیین حدیث مبتنی بر اندیشهآیت‌الله محمدی ری شهری»، گفت:
آیا حدیث نیاز به فهم دارد یا خیر؟ وقتی امام فرموده است: «العلم نور» یا «ارحم ترحم» معنای آن مشخص است؛ از این رو برخی می‌گویند مگر حدیث نیاز به روش فهم دارد؟ اما بنده معتقدم حتی بسیاری از احادیث کوتاه مانند «اتّئد تصب او تکد» یا «المؤمن موه راقع» یا «ویل لأقماع القول» نیاز به فرایند فهم دارند، چه رسد به احادیث بلند.
رئیس انجمن حدیث حوزه افزود: در طول تاریخ اسلام، متکلمان و مفسران و علما حدیث را می‌فهمیدند و اکثراً هم درست فهمیده‌اند ولی نیاز ما به فهم روشمند حدیث و آموزش آن همچنان باقی است .
حجت‌الاسلام مسعودی خمینی بیان کرد: انسان بدون فراگرفتن روش شنا، آب تنی کند ولی بین شناگری که شنای اصولی را فراگرفته با چنین شخصی تفاوت نیست؟ در حدیث هم می توان خواند و خواند و خواند و چیزهایی را فرا گرفت، ولی آیت‌الله ری شهری به ما نکاتی را آموزش می‌دادند که به عنوان فرایند و روش فهم حدیث مورد استفاده ما بود.
رئیس دانشگاه قرآن و حدیث اظهار کرد: ما برای فهم حدیث یک فرایند هشت مرحله ای داریم و بر این اساس، سراغ روایات رفته ایم، حتی در روایات فقهی. در وقتی که خدمت آیت‌الله شبیری زنجانی شاگردی می کردیم، می دیدم برای هر مرحله‌ای از این فرایندها، مثال وجود دارد.
یکی از راه‌های فهم حدیث، همین استخراج تلمیحات و اشارات حدیث است. آیت‌الله ری شهری چون حافظ قرآن بودند، در این زمینه خیلی قوی بودند و تضمین های قرآن در درون احادیث را در می‌یافتند.
وی با طرح این پرسش که چرا حدیثی مشکل می‌شود و نیاز به تبیین می یابد؟ اظهار کرد:
یک عامل وجود واژگان غریب و مجاز و استعاره است، مثلاً « در حدیث «ویل لاقماح القول، ویل للمصرّین» اقماح واژه ای غریب است و کاربرد آن کم و کل حدیث هم بیان مجازی است. قمح به معنای قیف است و قیف قول یعنی گوششان، قیف سخن دیگران است و دیگران هر چه بخواهند، درون آن می‌ریزند؛ مانند فضای مجازی امروز که هر چیزی وارد آن شود، گوش می‌کنند و نقد و انتقادی هم بر آن وارد نمی‌کنند.
چندمعنایی و عاملی برای سختی فهم حدیث
وی افزود: گاهی عامل دشواری فهم، چندمعنایی یک واژه است؛ مثلاً «من احتج للحق فلج» هر کسی به حق احتجاج کند، آیا فلج می شود؟!!! پس باید مانند خیلی‌ها دروغ را انتخاب کنیم ؟!! نه، فلج چند معنا دارد، از جمله پیروزی است یعنی کسی که به حق احتجاج کند، پیروز است.
حجت‌الاسلام مسعودی خمینی بیان کرد: گاهی ابهام در ساختار حدیث وجود دارد. مانندإتَّئِد تُصِب أو تَكَد؛ این روایت برای جوانان خیلی خوب است، زیرا برخی فکر می‌کنند یک شبه باید به اهدافشان برسند ولی این روایت می‌گوید شتاب مکن تا به هدفت برسی یا نزدیک شوی. یا روایت «المؤمنُ موهٍ راقعٌ»، یعنی مؤمن تا گناه کرد فوراً توبه می‌کند که باز اشاره به معنای مجازی دارد.
دانشیار دانشگاه قرآن و حدیث اضافه کرد: مشکل بزرگی که در احادیث داریم، جداافتادگی از قرینه‌ها است و آیت‌الله ری شهری روی این مقوله تمرکز زیادی داشتند. حدیث در حقیقت یک قاب است و نسبت قاب با واقعیت متفاوت است.
کسی از امام(ع) سؤالی کرده و امام جواب داده‌اند و ما فقط این سؤال و جواب را داریم و حتی برخی مواقع سؤال را هم نداریم، بنابراین باید قرائن و فضای صدور حدیث را بیابیم تا تکمیل شود، مانند آیات قرآن که باید در فضای نزول و شأن نزول و سیاق و ... بررسی شود. مثلاً برخی از علمای ما درباره این روایت«فَمَنْ بَشَّرَنِی بِخُرُوجِ آذَارَ فَلَهُ الْجَنَّة» آن را به ماه صفر حمل کرده و این ماه را نحس می‌دانند، در صورتی که بسیاری صفر را خیر و مبارک می‌دانستند و وقتی کتابشان تمام می‌شد، می‌نوشتند این کتاب در فلان روز از ماه صفرالخیر خاتمه یافت.
رئیس دانشگاه قرآن و حدیث تصریح کرد: اصل قضیه این بوده است که پیامبر(ص) در مسجد قبا در حال سخنرانی بودند و دیدند ابوذر از دور می‌آید و برای اینکه شخصیت ایشان را در نزد مردم بیان کنند، می‌گویند الان کسی وارد مجلس می شود که اهل بهشت است. برخی وقتی این سخن را شنیدند، با زرنگی بیرون رفته و دوباره داخل مسجد شدند که سخن پیامبر بر آنها تطبیق بیابد. بشارت بدهند ولی پیامبر متوجه شدند و به مردم فرمودند: الان چند نفر وارد می شوند، ولی کسی مصداق سخن قبلی من است که به من خبر دهد ماه آذار تمام شده است. وقتی همه و از جمله ابوذر وارد مجلس و مسجد شدند، پیامبر اکرم ص از ابوذر پرسید در چه ماهی هستیم یا چه روزی از ماه است ؟ ابوذر گفت دو روز دیگر از آذار خارج می‌شویم. ماه آذار منطبق بر دو دهه آخر اسفند و دهه اول فروردین است و بشارت به معنای مطلق خبر دادن نیز به کار می رود.
انتساب نحوست به ماه صفر ریشه روایی ندارد
وی ادامه داد: این کدگذاری پیامبر برای این بود که اگر روزی امام علی(ع)، یک طرف بود و معاویه طرف دیگر، بدانند کدام حق است. اگر وقایع را در کنار هم بگذاریم، خواهیم دید مفهوم حدیث ارتباطی به نحوست و ماه صفر و شومی آن ندارد و اساساً آذار یک ماه خورشیدی و ماه صفر یک ماه قمری است. این جدا افتادگی حدیث از اسباب ورود و مجموعه قرائن خود باعث پیدایش چنین مشکلاتی در فهم ما است.
حجت‌الاسلام مسعودی خمینی تأکید کرد: گاهی اوقات حدیث در تعارض با یکسری مبانی کلامی است، مثلاً برخی درباره روایت «الولد الزنا شر الثلاثه ...» برداشت نادرست کرده‌اند که ولدالزنا، شرّ است در حالی که پدر و مادر او اگر بتوان آن مرد را پدر او دانست، مرتکب خطا شده‌اند و این چه ربطی به فرزند دارد؟! اصل ماجرا این است که فردی به پیامبر(ص) دشنام داده و زخم زبان می‌زده است و ایشان نفرمود او را مجازات کنید؛ به همین دلیل به اصحاب گفتند طوری به او بفهمانید که مرا آزار ندهد و آنها گفتند او ولدالزنا است و حضرت فرمودند «شرّ الثلاثه» یعنی خطای آزار پیامبر(ص) از زنا هم زشت‌تر است نه اینکه ولدالزنا بدتر از والدین زناکار باشد.
رئیس دانشگاه قرآن و حدیث گفت: روایت «من ترک دینارین فهما کیّ بین عینیه»؛ ناظر به آیه شریفه است که می‌فرماید:وَالَّذِينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّةَ وَلَا يُنْفِقُونَهَا فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذَابٍ أَلِيمٍ ؛ یَوْمَ يُحْمَى عَلَيْهَا فِي نَارِ جَهَنَّمَ فَتُكْوَى بِهَا جِبَاهُهُمْ وَجُنُوبُهُمْ وَظُهُورُهُمْ هَذَا مَا كَنَزْتُمْ لِأَنْفُسِكُمْ فَذُوقُوا مَا كُنْتُمْ تَكْنِزُونَ؛*
یکی از راه‌های فهم حدیث، همین استخراج تلمیحات و اشارات حدیث است. آیت‌الله ری شهری چون حافظ قرآن بودند، در این زمینه خیلی قوی بودند و تضمین های قرآن در درون احادیث را در می‌یافتند.
فردی نزد امام صادق(ع) آمد و گفت من الان اگر بمیرم دو دینار پول دارم که الان معادل حقوق یک کارمند معمولی است؛ آیا حدیث می‌گوید هر کسی دو دینار باقی گذاشت اهل جهنم است؟ امام صادق(ع) فرمودند که این روایت ناظر به اصحاب صفّه در صدر اسلام است. پیامبر اکرم (ص) پول مختصری به اصحاب صفّه می‌دادند تا خوراک مختصری تهیه کنند. یک نفر بین اینها زرنگی می‌کرد، یعنی یا دوبار می‌گرفت و یا برای بقیه نان نمی‌گرفت و در هر صورت مقداری پول نقد را زیر بالش خودش ذخیره می‌کرد، در حالی که همراهان و دوستانش سر گرسنه بر بالین می نهادند. پیامبر(ص) فرمودند چنین کسی اهل جهنم است، زیرا دو دینار در آن زمان یعنی معادل بیست درهم و شام و صبحانه چندین فقیر.
استاد حوزه و دانشگاه بیان کرد: این مسئله درست مانند این است که کشور در شرایط بحرانی مانند زلزله و سیل قرار بگیرد و فردی نان و یا اقلام دیگر مورد نیاز مردم را احتکار کند؛ امام صادق(ع) فرمودند پیامبر(ص) روایت را ناظر به این وضعیت فرمودند و از این رو در هر عصری باید دید چه مقدار ذخیره پول، نادرست و ناروا است.
در پایان به پرسش و پاسخ حاضران پرداخته شد و استاد مسعودی بر استفاده از دانش فقه الحدیث برای فهم بهتر حدیث و نیز علم رجال برای اعتبار سنجی روایات تاکید کرد و گفت: دانش تاریخ حدیث نیز در این مسیر به ما کمک خواهد کرد.
*سوره مبارکه توبه، آیه۳۴ و ۳۵
