آخرین معصوم(عج) و حضرت معصومه علیها السلام

آخرین معصوم(عج) و حضرت معصومه علیها السلام[۱]

امام زمان علیه السلام عنایت ویژه ای به حضرت معصومه علیها السلام و حرم با صفای وی دارد. با تشریف فرمایی حضرت معصومه علیها السلام به قم، این منطقه از رشد و شکوفایی معنوی ویژه ای بهره مند شد و پایگاهی جهت فرهنگ سازی مهدویت فراهم گردید. در این نوشتار به پیوند معنوی آخرین معصوم (عج) با حضرت معصومه علیها السلام[۲]اشاره می شود.

بخش اول: آخرین معصوم در زیارت نامه حضرت معصومه علیها السلام

یکی از افتخارات شیعه، داشتن زیارت نامه هایی است که از معصومین علیهم السلام به یادگار مانده است.

زیارت نامه حضرت معصومه علیها السلام در میان این گنجینه ارزشمند، جایگاه ویژه ای دارد. زائر در این زیارت نامه، ضمن مرور عالی ترین معارف شیعه، هشت بار با مقام ولایت، رابطه مستقیم برقرار می نماید[۳]که سه مورد آن، پیوند با امام زمان علیه السلام است. این سه مورد عبارت است از:

الف. عرض ادب و اهدای سلام

سلام در این زیارت توأم با اسراری است[۴]. زائر در این زیارت نامه، با صیغه مخاطب (السلام علیک) به ساحت مقدس معصومین علیهم السلام عرض ادب می نماید؛ ولی هنگام عرض ادب به پیشگاه پیشوای دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف با صیغه غائب(السلام علی الوصی من بعده)سلام می نماید و از خداوند درخواست می کند بر آخرین خلیفه خود، صلوات[۵]بفرستد:«اللهم صلّ علی نورک و سراجک...».

این تغییر شیوه، برای توجه دادنِ زائر به امام غائب می باشد. القابِ مبارکی که در این زیارت نامه آمده، حاوی نکات بسیار ارزنده ای است که از سوی امام معصوم علیه السلام صادر شده است.[۶]تنها در این زیارت نامه، لقب نورانی «سراج» برای حضرت مهدی علیه السلام به کار برده شده است. در هیچ دعا و زیارت نامه ای، این لقب برای آن حضرت به کار برده نشده است. در کنار نام هر یک از ائمه علیهم السلام وصفی قرار داده شده است، مانند: «الطاهر الطهر» که توصیف امام هفتم علیه السلام است؛ ولی در مورد امام یازدهم علیه السلام فقط می گوییم: دوازدهمین پیشوا، وصی و جانشین توست؛ گویا عظمتِ امام مهدی(عج) توصیفی برای پدر بزرگوارشان است.

لقبهای امام زمان علیه السلام در این زیارت نامه عبارت است از:

۱. «نورك»:

امام مهدي عليه السلام نور خداوند است. در دعاهاي فراواني، به اين لقب آن حضرت اشاره شده است، مانند:«السلام عليك يا نور الله الذي يهتدي به المهتدون»[۷].

۲. «سراجك»:

يوسف زهرا عليها السلام در اين عصر، تنها چراغ راه هدايت است. او «سراج الله» است و تاريكيها را مي زدايد و چشمها و دلها را به خداوند متعال متوجه مي نمايد.

در قرآن کریم نیز آخرین پیامبر الهی صلی الله علیه و آله به «سراج» تشبیه شده است.[۸]از تشبیه خاتم الانبیاء صلی الله علیه و آله و خاتم الاوصیاء(عج) به «سراج»، در می یابیم همان طوری که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله مردم را به سوی خداوند متعال فرا خواند و بسان خورشید، پرتوافشانی نمود و ظلمتها را از بین برد، امام مهدی علیه السلام نیز، بسان خورشید پشت ابر[۹]، به رهبری و هدایت مردم می پردازد).[۱۰]

بگرفته آب و رنگ ز فیض حضور تو هر گل در این چمن که سزاوار دیدن است.[۱۱]

۳. «ولي وليك»:

حضرت مهدي عليه السلام «ولي الله الاعظم» است.[۱۲]زائران حضرت معصومه عليها السلام با زمزمه اين عبارت، اعتراف به پذيرش ولايتِ آخرين پيشواي آسماني مي نمايند.

۴. «وصي وصيك»:

امام حسن عسكري عليه السلام چند لحظه پيش از شهادتش، به فرزند بزرگوارش فرمود:«ابشر يا بُني، فانتَ صاحب الزمان، و انتَ المهدي، و انتَ حجة الله علي ارضه و انتَ ولدي و وصيي؛ فرزندم، مژده باد بر تو، كه صاحب الزمان هستي. تو مهدي و حجّت خدا بر روي زمين، و فرزند و جانشين من هستي».[۱۳]

۵. «حجتك علي خلقك»:

حضرت مهدي عليه السلام «حجةالله» است. اين لقب از مشهورترين لقبهاي آن حضرت است و بيشتر محدثان آن را ذكر كرده اند و در بسياري از ادعيه به چشم مي خورد.[۱۴]از قيد «علي خلقك» استفاده مي شود كه آن حضرت، بر تمام مخلوقات حجّت است و زمين هيچ گاه خالي از حجّت نيست و حجّت خدا در اين عصر، گرچه غايب است، ولي حاضر است.

اي جان فداي آن كه او پيداي ناپيداستي      بر گرد كويش هر دلي سرگشته و شيداستي

غايب اگر شد از نظر دانم كجا دارد مقر      جايش درون جان ما، در گوشه دلهاستي[۱۵]

ب. دعا برای گشایش و سرور اهل بیت علیه السلام

در دوران ظهور، بر اساس روایت نورانی امام صادق علیه السلام،[۱۶]حرم مطهر کریمه اهل بیت علیهم السلام، حرم این خاندان است. چه زیباست که دراین مکان مقدس و مطهر، زائر دست به دعا برداشته، عرضه دارد:«اسئل الله ان یرینا فیکم السرور و الفرج؛ از خداوند می خواهم که سرور و گشایش شما راببینیم».

قطعاً روز سرور اهل بیت علیهم السلام، روز ظهور بقیة الله ارواحنا لهُ الفداه است؛ زیرا در دولت او، «عدالت در همه جا گسترده می شود»[۱۷]و «هر حقی به صاحب حق باز می گردد»،[۱۸]«همه حقوق خدا، و خاندان عصمت و طهارت استیفا می شود»،[۱۹]«در تمام مکانها، گلبانگ توحید و شهادت به رسالت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله طنین انداز می شود»[۲۰]و «مردم را به ولایت امیر مؤمنان علیه السلام و برائت از دشمنان آن حضرت فرا می خوانند».

ج. دعا برای همراهی با معصومین علیهم السلام در زمان ظهور یا رجعت

اگر انسان یک لحظه از اهل بیت علیهم السلام، عقب یا جلو بیفتد، در جادّه ضلالت قدم برداشته است. در دولت کریمه امام مهدی علیه السلام اگر کسی راه ضلالت را در پیش گیرد، حسابش با دوران سایر ائمه علیهم السلام فرق می کند؛ زیرا در حکومت آن حضرت، حجّت بر همگان تمام شده است؛ لذا امام مهدی علیه السلام توبه کسی را نمی پذیرد.[۲۱]

از این رو، زائر می خواهد: «و ان یجمعنا و ایاکم فی زمرة جدکم محمد صلی الله علیه و آله؛ ما و شما را در زمره جدّ بزرگوارتان حضرت محمد که درود خدا بر او و آلش باد، گرد آورد».

این درخواست برای روز قیامت نیست؛ زیرا بهشت و مزایای آن در بخشهای بعدی این زیارت نامه مطرح شده است، بلکه برای ظهور امام زمان(عج) است. بر اساس عقیده رجعت، معصومین علیهم السلامدر زمان ظهور حضرت مهدی علیه السلام به دنیا برمی گردند. همراه بودن با امام مهدی علیه السلام به منزله همراه بودن با سایر ائمه علیهم السلام و قرار گرفتن در زمره پیروان حضرت محمد صلی الله علیه و آله است.

بخش دوم: آخرین معصوم، حضرت معصومه علیها السلام و قم

تمام توجهاتی که امام زمان علیه السلام به مردم قم، به ویژه علما دارد، نشأت گرفته از برکت وجود حضرت معصومه علیها السلام است.

«فقیه گرانمایه، اسوه تقوا و فضیلت، مرحوم آیة الله حاج شیخ مرتضی حائری (متوفای ۲۴ جمادی الثانی ۱۴۰۶ ه. ق.)، فرزند آیة الله حاج شیخ عبدالکریم حائری (ره)، در ضمن یادداشتهای خود آورده است:

از خوابهای عجیب که قراین خارجیه دارد و راجع به حضرت معصومه علیها السلام است، این که من، نگارنده، این جریان را که اهل علم و تحقیق و دقت در این امور، زیارت حضرت معصومه علیها السلام را در قسمت بالا سر حرم انجام می دادند، نمی پسندیدم؛ برای اینکه:

اولاً، سلام به حسب اعتبار عرفی باید به طرف آن وجود مقدس باشد، نه بالای سر و رو به قبله، که بدن مطهر در طرف چپ واقع می شود و در هیچ یک از سلامها - تا آنجا که می دانم - این شکل نرسیده است.

ثانیاً، در خصوص ضریح آن حضرت، که قبر مطهر نسبت به ضریح انحراف دارد و صورت مطهر نوعاً در پشت سر واقع می شود.

شبی خواب عجیبی دیدم که سه نفر از مردمان بیابان گرد، که یکی از آن سه بزگوار معلوم بود که امام عصر(عج) بود، در پشت سر حضرت، رو به قبله، در طرف سر مبارک ایستاده اند و زیارت می کنند - به حسب ظاهر - یعنی معلوم بود که برای زیارت ایستاده اند؛ ولی من کلمات آنها را نمی شنیدم.

بعداً من به روایت «سعد»، که سند زیارت آن وجود مبارک است، مراجعه کردم، دیدم: «عند الرأس مستقبل القبلة؛ نزد سر رو به قبله»، و عبارت «فوق الرأس» به معنای بالا سر را ندارد، و نزد سر، رو به قبله، با توجه به عرفیت سلام، که باید روبه جانب بدن مطهر باشد، منطبق بر همان موضع است که در عالم خواب، امام(عج) و دو نفر از یاران آن بزرگوار ایستاده بودند[۲۲]».

الف. تربیت جانشینان حضرت ولی عصر عجل الله تعالی الشریف

امام صادق علیه السلام۱۲۰۰ سال پیش فرمود:

«به زودی، کوفه از علم خالی شود و بساط علم از آن برچیده شود؛ آن چنان که مار در لانه اش به خود می پیچد. آن گاه علم در شهری به نام «قم» ظاهر می شود و آنجا مرکز دانش و فضیلت می گردد تا جایی که در روی زمین حتی یک نفر مستضعف و ناآگاه در دین باقی نمی ماند، حتی بانوان پرده نشین. این، در آستانه ظهور قائم ما خواهد بود که خداوند، قم و اهل قم را قائم مقام حجت قرار می دهد وگرنه زمین خالی از حجّت می شود و زمین ساکنان خود را در کام خود فرو می برد. در آن ایام، علم از قم به همه سرزمینهای شرق و غرب جهان سرازیر می گردد و حجّت خدا بر مردم کامل می شود و دیگر در روی زمین فردی نمی ماند که دین و دانش به او نرسیده باشد. سپس قائم علیه السلام ظهور می کند و موجب خشم و غضب خداوند بر مردم می شود؛ زیرا خداوند از هیچ بنده ای انتقام نمی گیرد، جز هنگامی که حجّت خداوند را انکار کند[۲۳]».

نکته حایز اهمیت اینجاست که در روزی که اسم قم در جزیرة العرب ناشناخته و گم بود، صادق آل محمد صلی الله علیه و آله آینده آن را ترسیم فرمود؛ همان طور که تشریف فرمایی حضرت معصومه علیها السلام را به شهر قم، قبل از تولد او، بلکه قبل از تولد امام هفتم علیه السلام بیان فرمود[۲۴].

اکنون حوزه علمیه قم از حوزه علمیه هزار ساله نجف، سبقت گرفته است و صدها مجتهد عالی مقام را در دامان خود پرورش داده است.

مقصود از قائم مقامی اهل قم، مراجع تقلیدند؛ زیرا امام زمان علیه السلام، آنان را جانشین خود قرار داده است.[۲۵]

نکته ظریف دیگری که در سخنان نورانی امام صادق علیه السلام به چشم می خورد، «حجّت بودن» مردم قم است که همسو با روایات «لولا الحجة لساخت الارض باهلها»[۲۶]و نشان گر، جانشینی حقیقی و تام قم در زمینه ابلاغ دستورهایالهی است.

در روایت دیگری، صادق آل محمد صلی الله علیه و آله فرمود:

«ان الله... احتج ببلدة قم علی سائر البلاد و بالمؤمنین من اهلها علی سائر اهل المشرق و المغرب من الجن و الانس... و سیأتی زمان تکون بلدة قم و اهلها حجة علی الخلائق و ذلک فی زمن غیبة قائمنا الی ظهوره، و لو لا ذلک لساخِت الارض بأهلها؛[۲۷]خداوند به سبب قم، بر همه شهرهای جهان و به سبب مؤمنان آنجا بر همه مردم شرق و غرب، از جن و انس، احتجاج می نماید... و زمانی فرا می رسد که قم و اهل آن بر همه آفریده ها، حجّت هستند و آن، در زمان غیبت قائم ماست تا موعد ظهور او و اگر قم نبود، زمین ساکنانش را در کام خود فرو می برد» .

ب. تربیت یاوران صاحب الزمان علیه السلام

امیرمؤمنان علیه السلام درباره سالم ترین مکان هنگام نزول فتنه ها و پدید آمدن شمشیرها فرمود: «... سالم ترین مکانها، روستای قم است». سپس فرمود:«و تلک البلدة التی یخرج منها انصار خیر الناس ابا و اما وجداً وجدةً و عماً و عمةً؛[۲۸]و آن، سرزمینی است که از آن بیرون می آید یاوران بهترین مردم از جهت پدر و مادر، پدر بزرگ، مادر بزرگ، عمو و عمه».

امام جعفر صادق علیه السلام درباره مردم قم فرمود:«... و اهل قم انصارنا؛[۲۹]و مردم قم یاوران ما هستند».

نیز فرمود:«اما انهم انصار قائمنا و دعاة حقنا؛[۳۰]آگاه باشید که اهل قم یاوران قائم ما و دعوتگران حق ما هستند».

نیز فرمود:«و اهلها منا و نحن منهم؛[۳۱]اهل قم از ما هستند و ما نیز از آنها هستیم».

امام صادق علیه السلام در تفسیر آیه«فاذا جاء وعد اولیهما بعثنا علیکم عباداً لنا اولی بأس شدید فجاسوا خلال الدیار و کان وعداً مفعولا»؛[۳۲]«هنگامی که وعده نخستین آنان فرا رسد، بندگانی را برانگیزیم که صاحب نیرویی سخت هستند. پس در میان شهرها بگردند، و این وعده، حتمی است»، فرمود:

«منظور از وعده نخستین، هنگام خونخواهی امام حسین علیه السلام است و منظور از بندگان صاحب نیروی سخت، قومی هستند که پیش از خروج قائم(عج) برمی خیزند و هیچ خونی را از آل محمد صلی الله علیه و آله فرو گذار نمی کنند»[۳۳].

در روایت دیگری، آن حضرت سه بار فرمود:«هم و الله اهل قم[۳۴]؛ به خدا سوگند، آنان اهل قم هستند».

در محضر امام کاظم علیه السلام، صحبت از قم و قمی ها و گرایش آنان به حضرت بقیة الله(عج) شد. آن حضرت بر آنان رحمت فرستاد و فرمود:

« ان للجنة ثمانیة ابواب، و واحد منها لاهل قم، و هم خیار شیعتنا من بین سائر البلاد خمّر الله تعالی ولایتنا فی طینتهم؛[۳۵]برای بهشت، هشت در است. یکی از آنها، از آنِ اهل قم است. آنان برگزیده های شیعیان ما در میان همه سرزمینها هستند. خداوند ولایت ما را با آب و گلِ آنان آمیخته است».

قم، پایگاه شیعه در عصر غیبت است. از این رو، امام حسن عسکری علیه السلام بلافاصله بعد از تولد حضرت مهدی علیه السلام به احمد بن اسحاق قمی در قم نامه می نویسد و در ضمن آن، مرقوم می فرماید: «احمد بن اسحاق! خداوند به ما پسری عطا فرمود. خواستیم شما را از این خبر مسرّت بخش آگاه سازیم تا در سرور و شادی ما شریک باشید». آن گاه دستور می دهد او این راز را از مردم مخفی بدارد، ولی در میان دوستان و شیعیان خالص نشر دهد[۳۶]. و نیز آن حضرت وقتی سعد بن عبدالله قمی به محضرش شرفیاب می شود، با عنایتی ویژه، سعادت دیدار آخرین حجت الهی علیه السلام را نصیبش می کند.[۳۷]

[۱]نرم افزار کریمه اهل بیت , مطلبی؛ سید ابوالحسن

[۲]بین این دو نور پاک، پیوند نسبی وجود دارد. در ۱۹۹ روایت وارد شده است که امام مهدی علیه السلام پنجمین فرزند امام موسی بن جعفر علیه السلام است. ر. ک: «منتخب الاثر» ص ۲۷۶ - ۲۷۵. به حسب علم انساب، حضرت معصومه علیها السلام، عمّه امام زمان علیه السلام است و رهیافتی که از حرکت حضرت معصومه علیها السلام نصیب مباحث مهدویت می شود، این است که توجیه و تأویل مناسبی برای بحث زنان در حکومت امام مهدی علیه السلام است.

[۳]این موارد عبارت اند از:

الف. اعتقاد به ولایت امامان: «السلام علیک یا امیرالمؤمنین... و حجتک علی خلقک»؛

ب. دعا برای فرج امام زمان (عج):«اسئل الله ان یرینا فیکم السرور و الفرج»؛

ج. دعا برای همراهی با آنان:« و ان یجمعنا و ایاکم فی زمرة جدکم محمد صلی الله علیه و آله؛

د. دعا برای بقای بر راه ولایت:« و ان لا یسلبنا معرفتکم»؛

ه. ابراز تقرب خداوند متعال با محبت این خاندان و اعلان برائت از دشمنان آنان: «اتقرب الی الله بحبکم و البرائة من اعدائکم»؛

و. طلب سعادت و حسن عاقبت با حفظ عقیده به ولایت:«اللهم انی اسئلک ان تختم لی بالسعادة فلا تسلب منی ما انا فیه»؛

ز. اظهار عنایت پروردگار بر نعمت ولایت:« فلا تسلب منی ما انا فیه و لا حول و لا قوة الا بالله العلی العظیم»؛

ح. درود و تحیت پایانی:« و صلی الله علی محمد و آله اجمعین و سلّم تسلیما یا ارحم الراحمین».

[۴]ر. ک: «زندگانی کریمه اهل بیت علیهم السلام» ص ۱۲۸.

[۵]صلوات خداوند به معنای فرستادن رحمت است. برای اطلاع بیشتر به کتابهای تفسیر، ذیل آیه ۵۶ سوره احزاب:«ان الله و ملائکته یصلون علی النبی...»مراجعه شود.

[۶]علامه مجلسی (ره) در «بحار الانوار» ج ۱۰۲، ص ۲۶۶، این زیارت نامه را از امام زمان علیه السلام نقل نموده است. برای اطلاع بیشتر از سند این زیارت نامه، ر. ک: «ماهنامه کوثر» شماره ۳۵، ص ۲۹.

[۷]مفاتیح الجنان» ص ۹۶، دعای روز جمعه. برای اطلاع بیشتر، ر. ک: «مفاتیح الجنان» ص ۲۷۳، دعای نیمه شعبان و ص ۸۶۸ زیارت حضرت صاحب الامرعلیه السلام؛ «اصول کافی» ج ۱، ص ۲۷۶، ۲۷۷ و ۲۹۹ و «نجم الثاقب» ص ۱۲۳.

[۸]) سوره احزاب: ۳۳، آيه ۴۶: «و داعيا الي الله باذنه و سراجاً منيرا».

[۹]از امام صادق علیه السلام پرسیدند: مردم از امام غایب چگونه نفع می برند؟ فرمود: «کما ینتضعفون بالشمس اذا استرها السحاب»؛ «بحار الانوار» ج ۵۲، ص ۹۲. امام زمان (عج) نیز در این باره فرمود: «و اما وجه الانتفاع بی فی غیبتی فکالانتفاع بالشمس اذا غیبها عن الابصار السحاب»؛ «بحارالانوار» ج ۵۲، ص ۱۸۱.

[۱۰]امام غایب (عج) مانند امام حاضر، به وظیفه پیشوایی خود که هدایت، تربیت نفوس، مدد رسانی و نگه داشتن مردم از لغزشها و صیانت دین و پیروان است، سعی فراوان دارد. ر. ک: «ره توشه یاوران مهدی» ص ۱۱۱.

[۱۱]مقام معظم رهبری (زید عزه).

[۱۲]نجم الثاقب» ص ۱۲۴.

[۱۳]بحار الانوار» ج ۵۲، ص ۱۷؛ «روزگار رهایی» ج ۱، ص ۱۵۱.

[۱۴]نجم الثاقب» ص ۶۸. در دعای توسل نیز می گوییم: «یا حجة الله علی خلقه».

[۱۵]به پای محور هستی» محمد جواد قائمی همدانی، ص ۴.

[۱۶]ان الله حرما و هو مکة و لرسوله حرما و هو المدینة، و لامیرالمومنین حرماً و هو الکوفة، و لنا حرماً و هو قم، و ستدفن فیه امرأةً من ولدی تسمی فاطمة، من زارها وجبت لها الجنة»؛ «تاریخ قم» ص ۲۱۴.

[۱۷]بحار الانوار» ج ۵۲، ص ۳۲۲.

[۱۸]الارشاد» شیخ مفید، ص ۳۴۳.

[۱۹]مدینة البلاغة» ج ۱، ص ۲۳۲؛ «او خواهد آمد» ص ۱۰؛ «بحار الانوار» ج ۵۲، ص ۳۴۰.

[۲۰]بحار الانوار» ج ۵۲، ص ۳۰۸؛ «ینابیع المودة» ص ۵۰۸؛ «او خواهد آمد» ص ۹.

[۲۱]امام محمد باقرعلیه السلام: «... لا یستتیب احداً»؛ «بحار الانوار» ج ۵۲، ص ۳۵۴. و در توقیعی از حضرت مهدی(عج) آمده است: «... فان امرنا بغتةً فجائةً حین لا تنفعهُ توبة»؛ «الاحتجاج» ج ۲، ص ۴۹۵.

[۲۲]زندگانی کریمه اهل بیت علیهم السلام» ص ۲۰۸ - ۲۰۷. در این کتاب، ده نمونه از عنایات امام مهدی علیه السلام نسبت به حرم مطهر و مقدس عمّه بزرگوارش، حضرت معصومه علیها السلام، در فصل یازدهم، ص ۲۰۵، با عنوان «طلوع خورشید جهان افروز امامت از افق کریمه اهل بیت علیهم السلام» ذکر شده است.

[۲۳]بحار الانوار» ج ۶۰، ص ۲۱۳.

[۲۴]تقبض فیها امرة من ولدی و اسمها فاطمة بنت موسی...؛ «بحار الانوار» ج ۶۰، ص ۲۱۶؛ «النقض» ص ۱۹۶؛ «مجالس المؤمنین» ج ۱، ص ۸۳.

[۲۵]امام زمان علیه السلام در توقیعی به محمد بن عثمان العمری می نویسد: «... و اما الحوادث الواقعه فارجعوا فیها الی رواة احادیثنا فانهم حجتی علیکم و انا حجة الله...». احتجاج، ج ۲، ص ۲۸۱.

[۲۶]غیبت» شیخ طوسی، ص ۱۳۹؛ «اصول کافی» ج ۱، ص ۱۳۹؛ «بحار الانوار» ج ۳۶، ص ۲۵۹ و ۲۳۸؛ «ینابیع المودة» ج ۱، ص ۷۴ و ۷۵؛ «فرائد السمطین» ج ۱، ص ۴۶.

[۲۷]روزگار رهایی» ج ۱، ص ۳۵۹.

[۲۸]بحار الانوار» ج ۶۰، ص ۲۱۷. در روایت دیگری در وصف امام مهدی علیه السلام آمده است که او خیرالناس از جهت پدر و مادر و جد و جده است؛ «روزگار رهایی» ج ۲، ص ۱۰۴۸.

[۲۹]بحار الانوار» ج ۶۰، ص ۲۱۴.

[۳۰]همان، ص ۲۱۸.

[۳۱]همان، ج ۶۰، ص ۲۱۷.

[۳۲]سوره اسراء: ۱۷، آیه ۵.

[۳۳]روضه کافی» ص ۱۷۵؛ «تفسیر عیاشی» ج ۲، ص ۲۸۱؛ «تفسیر برهان» ج ۲، ص ۴۰۶.

[۳۴]بحار الانوار» ج ۶۰، ص ۲۱۷.

[۳۵]همان، ص ۲۱۶.

[۳۶]کمال الدین» ج ۲، ص ۴۳۴.

[۳۷]بحارالانوار» ج ۵۲، ص ۷۸ - ۸۹.