قواعد کلامی معلل بودن افعال الهی به اغراض و صلاح

ارائۀ قواعد کلامی برگرفته از کتاب و سنّت در باره دو قاعده از قواعد مربوط به افعال الهی

کتاب قواعد کلامی معلل بودن افعال الهی به اغراض و صلاح، در باره دو قاعده از قواعد مربوط به افعال الهی - یعنی «قاعدۀ معلّل بودن افعال الهی به اغراض، یا وجوب غرض‌مندی افعال خدا» و «قاعدۀ صلاح» بحث می‌کند. قواعد کلامی را می‏‌توان به قواعد مربوط به شناخت خدا و قواعد مربوط به افعال خدا تقسیم کرد. قسم اخیر به مباحث عدل، نبوّت، امامت و معاد مربوط می‌‏شود. منظور از قواعد افعال الهی، قواعدی است که به افعال الهی، از حیث ارزشی و خوب و بد بودن افعال مربوط می‏شود. از این رو، قاعدۀ حسن و قبح عقلی، مهم‏ترین قواعد افعال الهی، بلکه قاعدة القواعد در این حوزه است.

کتاب حاضر منعکس کنندۀ سومین و آخرین حلقه از دروس قواعد افعال الهی در حوزۀ علمیّۀ قم است. نخستین حلقه، به قاعدۀ حسن و قبح عقلی اختصاص داشت که در آن، قاعدۀ حسن و قبح عقلی، تثبیت و به اشکالات مخالفان پاسخ داده شد. در دومین حلقه، ابتدا قواعد لطف و اصلح بررسی شد و روشن شد که این دو قاعده نارسایی‏‌هایی دارند و از این رو، قاعدۀ جای‏گزین برای این دو قاعده، یعنی قاعدۀ عدل و فضل، طرّاحی و مورد بحث و اثبات قرار گرفت. سومین و آخرین حلقه، به قاعدۀ معلّل بودن افعال الهی به اغراض، یا وجوب غرضمندی افعال خدا مربوط می‌‏شود. این قاعده با تقریری خاص که اشکالات ماتریدیان و اشاعره به آن وارد نباشد مورد پذیرش قرار گرفت.

از امتیازات این کتاب، تازگی و توجّه ویژه به گوهرهاى ناب عقلانى در كتاب و سنّت است. بدیهى است كه این كار، همچنان گام‏های نخست خویش را می‌‏پیماید و بایسته است با پژوهش‏‌هاى بیشتر، بر استوارى و ارزش‏هاى آن افزود.

اثر حاضر، چهارمین حلقه از پروژه‌‏ای است که می‏‌کوشد با ارائۀ قواعد کلامی برگرفته از کتاب و سنّت، به سرچشمه‌‏هاى كلام اهل بیت علیهم السلام باز گردد و پایه‏‌اى براى پى‌‏ریزى دوبارۀ بنیان‏‌هاى دانش اصیل كلام اسلامى بنا نهد.

برشی از کتاب:

یکی از قواعد مهم در بحث از افعال الهی و آموزۀ عدل، قاعدۀ معلّل بودن افعال الهی به اغراض است. این قاعده، همان طور که در بحث از آثار آن خواهیم دید، نقش اساسی در اثبات نبوّت، امامت و معاد و نیز ضرورت عصمت و اعجاز دارد و به نظر می‏رسد پس از قاعدۀ حسن و قبح عقلی - که قاعدة القواعد است -، مهم‏ترین قاعدۀ کلامی در مباحث افعال الهی ‏باشد.

شهید مطهّری این بحث را در کنار مباحثی مانند حسن و قبح عقلی، و جبر و اختیار، از قدیمی‏ترین و زیربنایی‏ترین مباحث علم کلام می‏داند که باعث صف‏بندی گروه‏های کلامی شده است. معتزله به طور جدّی، طرفدار حسن و قبح عقلی، استطاعت و حکمت (معلّل بودن افعال الهی به اغراض) شدند و در ادامه، اشاعره در مقابل معتزله ایستادند و این گونه طرز تفکّر را رد نمودند.

بحث از هدفمندی افعال الهی، هم در علم کلام مطرح می‏شود و هم در فلسفه. در کلام، این بحث، متفرّع بر قاعدۀ حسن و قبح عقلی است. عدلیّه هدفمندی افعال الهی را یکی از مصادیق قاعدۀ حسن و قبح عقلی می‏دانند؛ چرا که فعل بدون هدف را عبث، و فعل عبث را قبیح می‏دانند. از این رو، معتقدند همان طور که عدل و وفا به عهد واجب است، لازم است افعال خدا دارای غرض و غایت باشد. اشاعره که منکر حسن و قبح عقلی بودند، در این مسئله نیز از مخالفانِ معلّل بودن افعال الهی به اغراض هستند؛ زیرا منکر قاعدۀ حسن و قبح عقلی، هیچ فعلی را بر خدا واجب نمی‏داند. البتّه در دوره‏های متأخّر، برخی اشاعره، به تبعیت از قرآن، غرض را در برخی از افعال الهی پذیرفته‏اند؛ امّا با توجّه به مبنای آنها در انکار حسن و قبح عقلی، و این که قاعدۀ مورد بحث، قاعده‏ای‏ عقلی است، باید آنها را از مخالفان این قاعده بر شمرد.

فصل‌ های کتاب

در فصل نخست این کتاب با عنوان قاعده معلل بودن افعال الهی به اغراض، در پنج گفتار مباحثی همچون اهمیت و جایگاه، تاریخچه، واژه شناسی و بیان مقصود از قاعده و مبانی قاعده، بررسی دیدگاه های مخالفان قاعده، دیدگاه مختار و قاعده هدفداری افعال الهی پرداخته شده است.

در فصل دوم کتاب با عنوان قاعده صلاح، در چهار گفتار به مباحثی همچون کلیات، دیدگاه‌ها، ادله دیدگاه ها، دیدگاه مختار و آثار قاعده می پردازد.

با توجه به این رویکرد، پژوهش حاضر در دو فصل سامان یافته است که به قرار ذیل می باشد:

فصل اول:قاعده معلل بودن افعال الهی به اغراض

فصل دوم: قاعده صلاح،‌کلیات،‌دیدگاه‌ها،‌ ادله دیدگاه‌ها، دیدگاه مختار، أثار قاعده صلاح و ...