ادامه یافتن نقد در قرن چهارم هجری: ابن عمّار و دارَقطنی

مطالعه علل و شناسایی رشد وارونه اسانید در قرن چهارم، یعنی هنگامی که آثار مشهور [در موضوعِ] علل تألیف گشته بود، شکوفا شد.
در واقع این دوران، دو عالم حدیثی را به خود دید که نقادی‌هایی را نسبت به صحیح بخاری و صحیح مسلم به رشته تحریر در آوردند. ابن عمّار شهید (م 317 ق)، عالمی از هرات که در حمله قرامطه به مکه در حین ادای مناسک حج کشته شد، کتاب کوچکی با موضوع علل در خصوص جامع حدیثی مسلم تألیف کرد. ابن عمار از میان 36 روایت معیوب گلچین شده از مسلم، سه نمونه از رشد وارونه اسانید را ذکر می‌کند. در هر مورد، مؤلف، راویان مختلفی را به تفصیل شرح می‌دهد که نسخه‌های مرفوع و موقوف را قبل از ارائه رأی تعیین‌کننده یک نقاد خبره از قرن دوم انتقال داده‌اند. ابن عمار [نیز] همچون علی بن المدینی، این گزاره [حدیثی] را که مسلمانان را برحذر می‌دارد از خوردن گوشت قربانی‌ای که از ذبحش بیش از سه روز گذشته باشد، به عنوان [موردی از] رشد وارونه اِسناد مورد نقد قرار می‌دهد. ابن عمار از قول یک نقاد حدیث و فقیه قدیمی، یعنی سفیان ثوری (م 161 ق) چنین نقل می‌کند که وی در پاسخ به سؤالی در باره نسخه نبوی این گزارشِ حدیثی گفته است: «من آن را به عنوان حدیث مرفوع ثبت نکرده‌ام.»^۱ در یک گزارش حدیثی دیگر پیامبر[ صلی الله علیه و آله ] [این گونه] دعا می‌فرماید: «خداوند بر شما مقرر فرماید نماز خواندنِجماعتی درستکار را که شب‌ها را به عبادت و روزها را به روزه می‌گذرانند نه ظالم و ستمگرند و نه اباکننده از [گفتن] حق». ابن عمّار، عالم ماوراء النهری، یعنی عبد بن حمید (م 249 ق) را به بازگرداندن [و چسباندن] اِسناد این گزارش حدیثی از انس بن مالک صحابی به شخص پیامبر[ صلی الله علیه و آله ] متهم می‌سازد ^۲. ابن عمار هم‌چنین نقد می‌کند روایت منفرد مسلم را از حدیثی راجع به بهشتیان و دوزخیان [با این مضمون] که مرگ را به شکل یک بز به نزدشان می‌آورند و آن گاه آن را ذبح می‌کنند تا مخلد بودن هر دسته از آنان در جایگاه خود [بهشت برای بهشتیان و دوزخ برای دوزخیان] را بدان‌ها نشان دهند. ابن عمار با تکیه بر گواهی سلیمان بن مهران الأعمش (م 148 ق)، عالم حدیثی قرن دوم هجری، نشان می‌دهد که این گزاره‌ای است که ابوسعید خدری صحابی آن را [ساخته و] آماده کرده، نه [این که شخص] پیامبر[ صلی الله علیه و آله ] [فرموده باشد].^۳