گونه علل الحدیث: مخزنی برای گزارش‌های حدیثی غیر نبوی

کتاب ابن المدائنی یکی از قدیمی‌ترین کتاب‌های بازمانده در گونه‌ای است که واکنش‌های مسلمانان به رشد وارونه اسانید، یعنی کتاب‌های علل الحدیث را حفظ کرده است.
کتاب‌های [تألیف شده با عنوان] «علل» یا «نقص»‌ها یک گونه فرعی از منابع و نوشته‌های حدیثی را تشکیل می‌داد که به عنوان مخزنی تمام عیار برای گزارش‌های حدیثی موقوف که به همراه جوامع احادیث نبوی سالم باقی مانده بود، ایفای نقش می‌کرد. ما می‌توانیم تصور کنیم که کتاب‌خانه‌های علمای حدیث در روزگار عباسیان در کنار جوامع رسمی‌شان، پر بود از کتابچه‌های معمولی و سامان‌نایافته از گزارش‌های حدیثی که در جلسات بی شمار حدیثی از مشایخ (حدیث) در شهر‌های گوناگون ثبت [و ضبط] شده بود. این گزارش‌های [حدیثی] جور واجور، ماده خامی را که این علما با استفاده از آن جوامع حدیثی خود را تألیف کردند، باید تشکیل داده باشد. نیز این گزارش‌ها باید مدارکی را فراهم آورده باشد که نقادان حدیث استفاده کردند در مساعی خود در شناسایی این که کدام گزارش‌ها از حمایت تأیید آمیز [قطعی] راویان خبره برخوردار و کدام یک منفرد و در نتیجه غیر معتبر بودند. عالمانی که رساله‌های علل را تألیف می‌کردند، در طول مدت شناسایی‌شان از روایات معیوب، از این کتاب‌های قطور حدیثی که امروز مفقود هستند، هم استفاده کردند و هم اقتباس. بنا بر این، کتاب‌های علل به ما این امکان را می‌دهند که نگاهی بیندازیم به بروز و ظهور ناپایدار حدیث‌پژوهی که به ندرت تا زمان مرگ مؤلفان خود یا [بعد از] خرابی‌های زمان، سالم می‌ماندند. ظاهراً نقطه اوج تألیف کتاب‌های علل، اواخر قرن سوم و چهارم بوده است؛ اما عالمان حدیث متأخر نیز گه‌گاه کتاب‌هایی در این گونه تألیف کرده‌اند ^۱.
در این جا ما باید بین «کتاب‌های علل الحدیث» و یک گونه متأخرتر اما مشابه یعنی مجموعه‌هایی از احادیث به شدت غیر قابل اعتماد یا جعلی (موضوع) به نام «کتاب‌های موضوعات»، تمییز قائل شویم. تمییز بین این دو گونه، هم به لحاظ موضوعی است و هم به لحاظ ترتیب زمانی، درجه‌ای از هم‌پوشانی در هر دو جنبه وجود دارد. کتاب‌های علل، بر روی مقایسه گزارش‌های متعدد از حدیث به منظور تعیین عیب‌های تخصصی همچون «زیادت» متمرکز می‌شوند، اما [می‌توان گفت] تقریباً هرگز یک گزارش حدیثی را به خاطر معنایش مورد انتقاد قرار نمی‌دهند. از سوی دیگر، کتاب‌های موضوعات، این دامنه نقد را بسط می‌دهند تا شامل گزارش‌هایی [هم] شود که غیر قابل اعتماد تلقی می‌شوند، زیرا مشتمل بر قرینه واضح بر «وضع» هستند؛ قرینه‌هایی از این دست که محتوایشان با قرآن یا احادیث موثق‌تر یا اصول کلی اسلامی، ‌در تناقض باشد. لذا کتاب‌های موضوعات شامل نقد‌هایی می‌شوند که از کتاب‌های علل نشأت